ΟΙ ΞΗΡΑΝΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΕΥΚΟΔΑΣΩΝ (2025)

 By dasarxeio on 10/04/2025

Δρ. Ελευθέριος Σταματόπουλος Δασολόγος – Περιβαλλοντολόγος Ειδικευμένος στην Διαχείριση Οικοσυστημάτων

Μια απλή ματιά στα πευκοδάση μας αρκεί για να παρατηρήσει κανείς τις εκτεταμένες ξηράνσεις των πευκοδασών μας σχεδόν σε ολόκληρη τη Χώρα.

Η εμφάνιση της ξήρανσης εμφανίζεται αρχικά κατά μονήρη δέντρα και προοδευτικά εμφανίζεται κατά κηλίδες ξήρανσης που όλο και διευρύνονται.

Αυτό δεν είναι ένα καινούργιο φαινόμενο για την Χώρα μας. Έχει εμφανιστεί αρκετές φορές κατά το παρελθόν και είναι καλά μελετημένο βασικά από τα δύο Ινστιτούτα Δασικών Ερευνών Θεσσαλονίκης και Αθήνας. Έχει διαπιστωθεί ότι εξάρσεις της προσβολής ακολουθούν τις χρονιές όπου παρατηρήθηκαν εκτεταμένα φαινόμενα ξηρασίας με πολύ ξηρά καλοκαίρια και ήπιους χειμώνες.

Οι ξηράνσεις είναι πιο έντονες στα περιαστικά δάση που παλαιότερα είχαν αναδασωθεί πολύ επιτυχημένα μετατρέποντας χέρσες, διαβρωμένες και «ταρατσωμένες» από την υπερβόσκηση εκτάσεις σε πολύ ωραία δάση με πλούσια οικοσυστήματα.

(Βέβαια από το 1998 όλα τα περιαστικά μας δάση παραδόθηκαν στην εχθρική για τα Δάση στάση της Πυροσβεστικής και απέμειναν πια πολύ λίγα, αλλά αυτό είναι ένα διαφορετικό θέμα).

ΦΩΤΟ 1. Μια τυπική εικόνα της προσβολής (Προσβολή από τη Λέσβο).

Η αιτία είναι τα λεγόμενα «Νηματωδοφόρα σκαθάρια»;

Ο όρος «νηματωδοφόρα σκαθάρια» δεν είναι επίσημος επιστημονικός όρος, αλλά χρησιμοποιείται για να περιγράψει σκαθάρια που σχετίζονται με νηματώδεις, κυρίως στα δασικά οικοσυστήματα.

Τα σκαθάρια αυτά λειτουργούν ως φορείς ή ξενιστές, μεταφέροντας τους νηματώδεις σε νέα περιβάλλοντα.

Οι Νηματώδεις (Nematodes) οργανισμοί είναι:

• Μικροσκοπικοί οργανισμοί που μοιάζουν με σκουλήκια (βλέπε ακόλουθη φωτογραφία 2).
• Οι νηματώδεις μικροοργανισμοί μπορεί να είναι:
  • Φυτοπαρασιτικοί (επιτίθενται στα φυτά)
  • Μυκητοφάγοι (τρέφονται με μύκητες)
  • Εντομοπαθογόνοι (μολύνουν και σκοτώνουν έντομα)

ΦΩΤΟ 2. Μια χαρακτηριστική φωτογραφία ενός νηματώδους

Τα Σκαθάρια (Beetles) είναι οι «μεταφορείς» των νηματωδών στα δέντρα ξενιστές.

Το σκαθάρι στο οποίο οφείλεται η πρόσφατη προσβολή στα πευκοδάση μας είναι το Orthotomicus erosus (ΦΩΤΟ 3 και 4)

• Κοινή ονομασία: χαράκτης πεύκου
• Δέντρα ξενιστές: Κυρίως πεύκα (Pinus halepensis, P. brutia, P. nigra)
• Συμπεριφορά: Προσβάλλει σε εξασθενημένα δέντρα ή υπέργηρα. Δημιουργεί εστίες προσβολής και στην συνέχεια αν η ξηρασία παραταθεί, μπορεί να επιτεθεί και σε υγιή δέντρα.
• Ο κύριος παράγοντες της εξάπλωσής του είναι οι έντονη και παρατεταμένη ξηρασία και τα κατεστραμμένα από πυρκαγιά δάση.
• Σύμφωνα με παλαιότερες μελέτες των Ινστιτούτων Δασικών Ερευνών έχουν παρουσιαστεί διάφορες εξάρσεις της προσβολής κατά το παρελθόν.

Το σκαθάρι επηρεάζει κυρίως τα πεύκα προκαλώντας:

1. Διάνοιξη στο Φλοιό & Δημιουργία Στοών: Τα ενήλικα σκαθάρια ανοίγουν στοές στον φλοιό, όπου γεννούν τα αυγά τους. Οι προνύμφες τρέφονται με το εσωτερικό του φλοιού και του καμβίου, διακόπτοντας τη ροή νερού και θρεπτικών ουσιών (ΦΩΤΟ 5).
2. Εξασθένηση & Θάνατος του Δέντρου: Σε περίπτωση σοβαρής προσβολής, η ζημιά μπορεί να οδηγήσει σε ξήρανση, κιτρίνισμα των βελονών και τελικά στον θάνατο του δέντρου.
3. Μεταφορά Παθογόνων Μυκήτων: Το O. erosus μεταφέρει μύκητες του γένους Ophiostoma, που προκαλούν τη νόσο της μπλε χρώσης στο ξύλο, μπλοκάροντας τους αγωγούς του νερού και εξασθενώντας ακόμα περαιτέρω το δέντρο.
4. Έκκριση Ρητίνης & Ρωγμές στον Φλοιό: Τα προσβεβλημένα δέντρα συχνά εκκρίνουν ρητίνη στα σημεία προσβολής, σχηματίζοντας μικρούς ρητινώδεις όγκους (pitch tubes – ΦΩΤΟ 6). Ο φλοιός μπορεί επίσης να εμφανίσει ρωγμές και υπολείμματα πριονιδιού.

ΦΩΤΟ 3: Το σκαθάρι Orthotomicus erosus

ΦΩΤΟ 4: Λεπτομερέστερη άποψη για το σκαθάρι Orthotomicus erosus

ΦΩΤΟ 5: Χαρακτηριστικές στοές κάτω από τον φλοιό των πεύκων που δημιουργεί το σκαθάρι Orthotomicus erosus (Μεσογειακός χαράκτης πεύκου)

 Οι στοές έχουν κεντρικό θάλαμο σύζευξης, από τον οποίο ξεκινούν πολλαπλές ωοτοκικές στοές που ακολουθούν την κατεύθυνση των νευρώσεων του ξύλου.

Οι προνύμφες, μόλις εκκολαφθούν, δημιουργούν κάθετες στοές σε σχέση με τις αρχικές, σχηματίζοντας ένα σύνθετο, χαραγμένο μοτίβο (όπως στην φωτογραφία 5).

ΦΩΤΟ 6: Έκκριση ρητίνης στα σημεία προσβολής από έντομα, που σχηματίζουν μικρούς ρητινώδεις όγκους (pitch tubes)

 Το Orthotomicus erosus (Μεσογειακός χαράκτης πεύκου) – Περιγραφή και Βιολογία

Ταξινόμηση:

• Βασίλειο: Animalia
• Φύλο: Arthropoda
• Κλάση: Insecta
• Τάξη: Coleoptera (Κολεόπτερα)
• Οικογένεια: Curculionidae (Κουρκουλιονίδες)
• Υποοικογένεια: Scolytinae (Σκολυτίδες)
• Γένος: Orthotomicus
• Είδος: Orthotomicus erosus

Μορφολογία & Αναγνώριση βλέπε (ΦΩΤΟ 4 και 5)

Το ενήλικο έντομο έχει τα εξής χαρακτηριστικά:

• Μήκος: 2.5 – 4.2 mm
• Χρώμα: Καστανό έως σκούρο καφέ
• Σχήμα: Κυλινδρικό σώμα, ελαφρώς πεπλατυσμένο
• Προθώρακας: Με μικρά δόντια στη μπροστινή άκρη
• Έλυτρα: Με αυλακώσεις και κοντές τρίχες στην οπίσθια άκρη

Προνύμφη (βλέπε ΦΩΤΟ 7):

• Άσπρη, σκωληκόμορφη, άποδη
• Καμπυλωμένο σώμα με καφέ κεφαλή
• Μήκος: έως 4 mm

ΦΩΤΟ 7: Η μορφή της προνύμφης του εντόμου Orthotomicus erosus (Μεσογειακός χαράκτης πεύκου)

Βιολογία & Κύκλος Ζωής

Περίοδοι Δραστηριότητας

• Οι ενήλικες εμφανίζονται κυρίως άνοιξη και καλοκαίρι
• Αναπτύσσει 2-4 γενιές ανά έτος, ανάλογα με το κλίμα

Κύκλος Ζωής

1. Ενήλικα σκαθάρια τρυπούν τον φλοιό του ξενιστή και δημιουργούν στοές.
2. Γέννηση αυγών στις στοές.
3. Προνύμφες εκκολάπτονται και τρέφονται με το καμβιακό στρώμα του δέντρου.
4. Νύμφωση μέσα στις στοές.
5. Νέα ενήλικα σκαθάρια εξέρχονται και αναζητούν νέο ξενιστή.

Διάρκεια κύκλου ζωής: 6-10 εβδομάδες, ανάλογα με τη θερμοκρασία.

Οικολογία & Ξενιστές

Τα δέντρα που προτιμά ως Ξενιστές:

• Προσβάλλει κυρίως πεύκα (Pinus spp.)
• Μερικές φορές βρίσκεται και σε άλλα κωνοφόρα

Γεωγραφική Κατανομή

• Εγγενές στην Μεσόγειο, Ευρώπη, Ασία & Αφρική
• Εισβλητικό είδος σε ΗΠΑ, Νότια Αφρική, Αυστραλία

Οικολογική Σημασία & Αντιμετώπιση

Επιπτώσεις στα Δάση

• Προκαλεί μαζική ξήρανση πεύκων σε περιόδους ξηρασίας όπως συμβαίνει και στην Χώρα μας αυτή την περίοδο.
• Μεταφέρει μύκητες που προκαλούν μπλε χρωματισμό στο ξύλο.

Υπάρχουν μέθοδοι ελέγχου με :

• Φερομονικές παγίδες για παρακολούθηση
• Κατάλληλη διαχείριση δασών (αφαίρεση νεκρών δέντρων)
• Χημικός έλεγχος (σε περιοχές υψηλού κινδύνου)

Συνθήκες Ανάπτυξης του Orthotomicus erosus

1. Θερμοκρασία & Κλιματικές Συνθήκες

• Το O. erosus αναπτύσσεται σε θερμά και ξηρά κλίματα, ιδιαίτερα σε Μεσογειακές, υποτροπικές και εύκρατες περιοχές.
• Βέλτιστη θερμοκρασία: 25–30°C όπου έχει πολύ γρήγορη ανάπτυξη.
• Ανοχή στο κρύο: Επιβιώνει σε ήπιους χειμώνες, αλλά δυσκολεύεται σε ακραίες χαμηλές θερμοκρασίες (< -10°C).
• Ανοχή στη ζέστη: Αντέχει έως 35–40°C, αλλά η παρατεταμένη έκθεση σε υψηλότερες θερμοκρασίες μειώνει αλλά ποτέ δεν μηδενίζει τα ποσοστά επιβίωσης.
• Προτιμά χαμηλή έως μέτρια υγρασία (~30–60%).
• Υπερβολική υγρασία (>70%) ευνοεί την ανάπτυξη μυκήτων, οι οποίοι μπορεί να ανταγωνίζονται τις προνύμφες για τροφή.

2. Διαθεσιμότητα Ξενιστών (Πεύκα & Άλλα Κωνοφόρα)

Η προσβολή προτιμά εξασθενημένα, στρεσαρισμένα ή πρόσφατα κομμένα πεύκα.

• Συνήθεις ξενιστές:
  • Pinus halepensis (Χαλέπιο πεύκο)
  • Pinus Brutia (Τραχεία πεύκη)
  • Pinus pinea (Κουκουναριά)
  • Pinus radiata (Πεύκο του Μοντερέι)
• Ιδανικές συνθήκες ξενιστή:
  • Δέντρα που υποφέρουν από ξηρασία
  • Δέντρα εξασθενημένα από πυρκαγιά, υλοτομία ή ασθένειες
  • Πρόσφατα κομμένοι κορμοί και πεσμένα ξύλα

 Μέθοδοι Ελέγχου και Αντιμετώπισης του εντόμου είναι :

• Παρακολούθηση & Παγίδες: Οι φερομονικές παγίδες μπορούν να βοηθήσουν στην ανίχνευση και καταπολέμηση των πληθυσμών των σκαθαριών.
• Υγειονομικά Μέτρα & Απομάκρυνση Προσβεβλημένων Δέντρων: Τα μολυσμένα ή εξασθενημένα δέντρα πρέπει να αφαιρούνται και να καταστρέφονται για να αποτραπεί η εξάπλωση.
• Χημικός Έλεγχος: Εφαρμογή εντομοκτόνων ή προληπτικών σκευασμάτων (αλλά μόνο σε περιοχές υψηλού κινδύνου).
• Βιολογικός Έλεγχος: Ορισμένοι φυσικοί εχθροί, όπως παρασιτικές σφήκες και αρπακτικά σκαθάρια, βοηθούν στη ρύθμιση του πληθυσμού του εντόμου.

Εκτεταμένη προσβολή στο Κιλκίς

Προσβολή στο Seix Sou της Θεσσαλονίκης

Προσβολή από Orthotomicus erosus στο περιαστικό δάσους του Υμηττού

Μια άλλη άποψη της προσβολής από το περιαστικό δάσους του Υμηττού

Μια ακόμα άποψη της εκτεταμένης προσβολής από το περιαστικό δάσους του Υμηττού

Τέλος πρέπει να επισημάνουμε τα εξής:

Στην Χώρα μας τα τελευταία χρόνια αναπτύχθηκε το πρόγραμμα ANTINERO. To πρόβλημα με την εφαρμογή του προγράμματος αυτού είναι ότι ενώ είναι πρόγραμμα Δασοπροστασίας, δεν εφαρμόστηκαν οι κανόνες της Δασοπροστασίας που υπαγορεύονται από τη Διαχείριση του Δάσους.

Ιδίως στα περιαστικά μας Δάση εκφυλίστηκε ως πρόγραμμα εξυπηρέτησης και ευκολίας της Πυροσβεστικής.

Έτσι ότι σκαρφίζεται ο κάθε Διοικητής της Πυροσβεστικής για την ευκολία του και για να μην υποχρεωθεί να κάνει κατάσβεση στα δάση, υπαγορεύει την πλήρη καταστροφή της οικολογικής Ισορροπίας του κάθε δάσους κάθε υπορόφου χωρίς ουσιαστική μελέτη και φυσικά πάντα μα πάντα χωρίς Ίχνος διαγωνισμού.

Έτσι με την ουσιαστική πλήρη απομάκρυνση του υπορόφου των Δασών μας εντάθηκαν οι συνθήκες ξηρασίας, γεγονός που ενέτεινε ακόμα πιο πολύ την ανάπτυξη της προσβολής του σκαθαριού.

Τώρα, μετά την πολύ συχνά αλόγιστη και λανθασμένη εφαρμογή του ANTINERO με βάση το Δασοκτόνο δόγμα της Πυροσβεστικής «κόψτε τα όλα» πρέπει να ξοδέψουμε ακόμα μεγαλύτερα ποσά του ANTINERO για τις εξευγενιστικές υλοτομίες των όλο και περισσότερων προσβεβλημένων τμημάτων του δάσους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βασικές δημοσιεύσεις από το Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών Θεσσαλονίκης (ΕΛΓΟ – Δήμητρα) και άλλους σχετικούς φορείς, που αφορούν τις προσβολές πεύκων από νηματώδεις και έντομα στην Ελλάδα:

1. “Nematodes in the Pine Forests of Northern and Central Greece”
   Συγγραφείς: Maria Karmezi, Alkmini Bataka, D.P. Papachristos, Dimitrios N. Avtzis
   Περίληψη: Η μελέτη εξετάζει την παρουσία νηματωδών σε δάση πεύκων στη Βόρεια και Κεντρική Ελλάδα. Συλλέχθηκαν 123 δείγματα ξύλου από κωνοφόρα, χωρίς να εντοπιστεί ο Bursaphelenchus xylophilus, αλλά καταγράφηκαν τέσσερα άλλα είδη του γένους Bursaphelenchus.
   Διαθέσιμο στο: PubMed Central​ET AL
2. “Occurrence of Bursaphelenchus species (Nematoda) in Greek coniferous forests”
   Συγγραφείς: Kalapanida-Kantartzi, M., et al.
   Περίληψη: Η έρευνα αναφέρει την παρουσία ειδών του γένους Bursaphelenchus σε ελληνικά κωνοφόρα δάση, με έμφαση στις επιπτώσεις τους στην υγεία των δέντρων.
   Διαθέσιμο στο: Russian Journal of Nematology​russjnematology.com
3. “First Record of Bursaphelenchus Nematodes from Pine Forests in Greece”
   Συγγραφείς: Michalopoulos-Skarmoutsos, H., Skarmoutsos, G.
   Περίληψη: Αναφορά της πρώτης καταγραφής νηματωδών του γένους Bursaphelenchus σε ελληνικά δάση πεύκων, με έμφαση στην παθογένεια των σημαντικότερων ειδών.
   Διαθέσιμο στο: APS Journals​doi.org
4. “Hunting Nematodes in the Pine Forests of Northern Greece: A Preliminary Overview after One Year of Surveys”
   Συγγραφείς: Καρμέζη, Μ., et al.
   Περίληψη: Προκαταρκτική επισκόπηση μετά από ένα έτος ερευνών για την αναζήτηση νηματωδών σε δάση πεύκων της Βόρειας Ελλάδας, με στόχο την πρόληψη της εξάπλωσης του Bursaphelenchus xylophilus.
   Διαθέσιμο στο: ResearchGate​ET AL
5. “Surveying and Recording of Nematodes of the Genus Bursaphelenchus in Conifer Forests in Greece and Pathogenicity of the Most Important Species”
   Συγγραφείς: Michalopoulos-Skarmoutsos, H., Skarmoutsos, G.
   Περίληψη: Καταγραφή των νηματωδών του γένους Bursaphelenchus σε ελληνικά κωνοφόρα δάση και μελέτη της παθογένειας των σημαντικότερων ειδών.
   Διαθέσιμο στο: Brill​doi.org

♦-♦-♦