Εξ αφορμής… περί της ελευθερίας του λόγου και της έκφρασης!

 Posted on 27 Δεκεμβρίου, 2025

Ελπιδοφόρος Σ. Σωτηριάδης, MD, SM, ScD
Αναπληρωτής Καθηγητής Επιδημιολογίας και Δημόσιας Υγείας
Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Τις τελευταίες μέρες παρακολουθώ με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τη συζήτηση που λαμβάνει χώρα στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, όσον αφορά τις προσβλητικές για τα θεία καρικατούρες του κ. Γαβριήλ, καθώς και τις καταδίκες και έντονες αντιδράσεις διαφόρων λεγόμενων «προοδευτικών» και άλλων ακαδημαϊκών, πνευματικών, πολιτικών επιστημόνων και κοινωνικών αναλυτών για την βομβιστική επίθεση εναντίον του προαναφερθέντος. Διευκρινίζω από την αρχή ότι καταδικάζω απερίφραστα τόσο την βομβιστική επίθεση όσο και τις απειλές και άλλες λεκτικές επιθέσεις που εκτοξεύθηκαν εναντίον του κ. Γαβριήλ. Αν ο συγκεκριμένος αυτά διαθέτει στον εσωτερικό του κόσμο και θέλει να τα δημοσιοποιεί, έχει κάθε δικαίωμα να το κάνει, όταν μάλιστα αυτό γίνεται σε ιδιωτικούς χώρους. Η τραγικότητα του ανθρώπου είναι ότι ο Θεός της Αγάπης, μας έχει χαρίσει τόση απεριόριστη ελευθερία ώστε να μπορούμε να Τον αρνηθούμε, να Τον υβρίσουμε, ακόμα και να Τον σταυρώσουμε. Η επιλογή ανήκει στον καθένα μας, αν θα Τον υποδεχθούμε στην καρδιά μας και θα επιτελούμε τα έργα του φωτός. Σε κάθε περίπτωση, όμως, οφείλω να πω ότι η χρονική συγκυρία κατά την οποία ο κ. Γαβριήλ επιχείρησε να παρουσιάσει τα έργα του, δηλαδή λίγες μόνο μέρες πριν από την εορτή των Χριστουγέννων, είναι το λιγότερο ατυχής, για να μην πω κάτι χειρότερο.

Προτού προχωρήσω, πιστεύω ότι είναι σημαντικό να τονιστεί η ειδοποιός διαφορά του τρέχοντος ζητήματος με αυτό των αισχρών έργων που είχαν αναρτηθεί στην Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδας. Ο χώρος ανάρτησης στην Ελλάδα ήταν δημόσιος και χρηματοδοτείται με λεφτά του Έλληνα πολίτη. Είναι, λοιπόν, εύλογο οι πολίτες να αναμένουν ότι οποιαδήποτε καλλιτεχνικά έργα αναρτώνται σε ένα Εθνικό ή Δημόσιο Ίδρυμα θα πρέπει να αξιολογούνται με αυστηρά κριτήρια και πρότυπα ποιότητας ώστε να μην πληρώνει ο λαός τις αισχρότητες του καθενός. Ιδιαιτέρως σε μια Εθνική Πινακοθήκη η οποία αποτελεί χώρο επίσκεψης και διαπαιδαγώγησης για τα παιδιά. Για τον λόγο αυτό, θεωρώ ότι, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ήταν επιβεβλημένη η απομάκρυνσή τους.

Το κατά πόσο έχουν οποιαδήποτε καλλιτεχνική αξία τα έργα του κ. Γαβριήλ, μπορεί να το αξιολογήσει ο καθένας με ό,τι κριτήρια διαθέτει. Σίγουρα, δεν καταθέτω εδώ την άποψή μου έχοντας κάποια αξίωση κύρους ως κριτικός τέχνης. Ωστόσο, μη όντας ειδήμων, θεωρώ ότι η παρουσίαση της γυμνότητας σε ένα καλλιτεχνικό έργο δεν αποτελεί καθ’ αυτήν κάτι αισχρό ή απαγορευμένο. Για παράδειγμα, ο Ερμής του Πραξιτέλους είναι γυμνός, κι όμως, με κάποιο ανεξήγητο τρόπο, δεν προκαλεί, αλλ’ αντιθέτως προσκαλεί τον καθένα να θαυμάσει την αρμονία και την ομορφιά της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Αντίθετα, ο συνδυασμός της γυμνότητας με ιερά πρόσωπα, και δη με το πρόσωπο του Ιησού Χριστού, πιστεύω ότι δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αποτελέσει ένα έργο που εκφράζει οποιαδήποτε καλαισθησία. Αν τώρα ο κάθε ατάλαντος πιστεύει ότι το αισχρό ή το γυμνό είναι μια εύκολη επιλογή για προβολή, ας τον κρίνει η ιστορία για την τυχόν αξία και διαχρονικότητα των έργων του.

Δεν συνέταξα, όμως, το άρθρο αυτό για να αξιολογήσω το έργο του κ. Γαβριήλ, το οποίο δεν είχα την ευκαιρία να δω εκτός από μερικά τμήματα που είδαν το φως της δημοσιότητας. Άλλωστε, δεν έχω κανένα λόγο να παρέμβω στο δικαίωμά του να διαθέτει τον χρόνο του σε οποιοδήποτε είδος δημιουργίας τον εκφράζει. Η παρούσα παρέμβασή μου στοχεύει στο να καυτηριάσει τo «αξιοθαύμαστο» ενδιαφέρον πολλών οι οποίοι με ένα μαζικό τρόπο θυμήθηκαν ξαφνικά τις νομοθεσίες που προστατεύουν την ελευθερία του λόγου και της έκφρασης, την Ευρωπαϊκή σύμβαση για τα δικαιώματα του ανθρώπου, τις δημοκρατικές ελευθερίες για ανοικτή συζήτηση και κοινωνική κριτική και πάει λέγοντας. Και τι δεν γράφτηκε σε χρόνο ρεκόρ από τους λεγόμενους ανθρώπους του πνεύματος στην προσπάθειά τους να υπερασπιστούν το θύμα της βομβιστικής επίθεσης και την τέχνη γενικότερα! Βεβαίως, και είμαι σύμφωνος με την επίκληση όλων των πιο πάνω δικαιωμάτων και πολλών άλλων που δεν τα αναφέρω για λόγους συντομίας. Είμαι, όμως, υποχρεωμένος να ρωτήσω, ευκαιρίας δοθείσης, που είχαν πάει όλα αυτά τα δικαιώματα για τους επιστήμονες και την επιστήμη κατά την διάρκεια της πανδημίας; Σε ποιον κάλαθο της ιστορίας τα είχαν ρίξει οι «προοδευτικοί» και όλοι οι άλλοι αυτόκλητοι επαΐοντες του τόπου που τώρα φωνάζουν και από τις δύο πλευρές; Πως να μην αντιπαραβάλω την εκκωφαντική και συνένοχη σιωπή τους κατά την διάρκεια της πανδημίας, με την εκκωφαντική αντίδρασή τους με πύρινους λόγους για το δικαίωμα της ελευθερίας του λόγου και της έκφρασης στην τρέχουσα συζήτηση; Ορισμένα δημόσια πρόσωπα μάλιστα, όχι μόνο είχαν σιωπήσει, αλλά και απαιτούσαν δημοσίως την λήψη αυστηρών μέτρων εναντίον όποιου τολμούσε έστω και να ψελλίσει μια διαφορετική γνώμη.

Όσο για την ρητορική του μίσους που έχει την τιμητική της και την πρωτοκαθεδρία στις γραπτές παρεμβάσεις που έχουν κατακλύσει τις εφημερίδες, πως να μην θυμηθώ αυτά που έλεγαν οι θιασώτες της εξουσίας σε όποιον είχε διαφορετική άποψη για τα υποχρεωτικά, διχαστικά έως και φασιστικά μέτρα της πανδημίας; Ψεκασμένους μας ανέβαζαν, τσαρλατάνους μας κατέβαζαν, επικίνδυνους μας χαρακτήριζαν, έγραφαν επιθετικούς λόγους και καλούσαν την κυβέρνηση να μας οδηγήσει στην φυλακή (όπως και το έκανε) και μας προπηλάκιζαν δημόσια ως δολοφόνους! Αυτά και άλλα πολλά, δεν ήταν τότε ρητορική μίσους προς μια ομάδα πολιτών και επιστημόνων; Μήπως ήταν υπεύθυνη δημοσιογραφία; Παρεμπιπτόντως, ελευθερία στην έκφραση είχαν όσοι μας λοιδορούσαν, αλλά εμείς δεν είχαμε κανένα δικαίωμα να μιλήσουμε επειδή εκφραζόμασταν με διαφορετικό τρόπο από το επίσημο κρατικό αφήγημα της υποχρεωτικότητας και των άλλων κατάπτυστων «πολιτικών υγείας»! Να υποθέσω, επίσης, ότι το δικαίωμα της τέχνης και των καλλιτεχνών στην κοινωνική κριτική και στην ελευθερία του λόγου και της έκφρασης, το οποίο μάλιστα λένε ότι πρέπει να απολαμβάνουν απεριόριστα, είναι αδιαπραγμάτευτο, αλλά δεν ισχύει για την επιστήμη και τους επιστήμονες, οι οποίοι θεραπεύουν τον κατεξοχήν χώρο που οφείλει να ανακαλύπτει την αλήθεια μέσω της καλοπροαίρετης, τεκμηριωμένης και δημιουργικής αμφισβήτησης!

Έχει ο καιρός κάτι γυρίσματα… αν μη τι άλλο, απολαυστικά!

Διαπιστώνουμε, παράλληλα, ότι η ευαισθησία των κομμάτων και των διαφόρων καλοθελητών της εξουσίας και της αντιπολίτευσης είναι άκρως επιλεκτική. Πως να την χαρακτηρίσω διαφορετικά, αφού μια τέτοια ευαισθησία στηρίζεται σε άλλα (άγνωστα) κριτήρια τα οποία πόρρω απέχουν από την αλήθεια, την ελευθερία και τον σεβασμό του προσώπου και της κριτικής σκέψης. Άλλωστε οι ομοιότητες της πανδημίας του κορωνοϊού με τα σενάρια που εκτυλίσσονται τώρα μπροστά στα μάτια μας, βγάζουν μάτι, που λέει και ο λαός. Κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος δυσκολεύεται αφάνταστα να αποφύγει τη σύγκριση του τότε με το σήμερα. Θα αναφέρω μόνο ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Το τηλεοπτικό κανάλι (όνομα και μη χωριό) που πρωτοστατούσε στην αχαλίνωτη πολεμική εναντίον κάθε άποψης που παρουσίαζε οποιαδήποτε απόκλιση από το απόλυτο κρατικό αφήγημα της πανδημίας, δέχθηκε επίθεση κατά την διάρκεια μιας αστυνομο-φρουρούμενης διαμαρτυρίας από αγνώστους!!! Έτσι, από την μια στιγμή στην άλλη, από κανάλι που κατηγορείτο για στράτευση με το κυβερνητικό κατεστημένο και μετατροπής του σε φερέφωνο της εξουσίας, έγινε κατήγορος και ζητούσε την κεφαλή των αντιφρονούντων επί πίνακι. Αντίστοιχα, ο κ. Γαβριήλ, από κατηγορούμενος για τα έργα που παρουσίασε, δέχθηκε επίθεση όντας υπό διακριτική αστυνομική προστασία από αγνώστους!!! Έτσι, εν μια νυκτί μετατράπηκε από κατηγορούμενος σε κατήγορο μαζί με τους αυτόκλητους προστάτες και άλλους «δικηγόρους» του.

Εδώ θα ήθελα επίσης να σημειώσω με θλίψη, ότι οι λεγόμενοι «προοδευτικοί» και άλλοι υπερασπιστές του κ. Γαβριήλ, έχουν επιδοθεί σε ένα δημόσιο ανταγωνισμό του ποιος θα καταφέρει να γράψει τον χειρότερο χαρακτηρισμό ή την αισχρότερη ύβρη εναντίον όσων πρωταγωνίστησαν στην αντίδραση εναντίον της δημοσιοποίησης των έργων του κ. Γαβριήλ. Την ίδια ώρα που προσπαθούν να μας πείσουν ότι είναι οι προστάτες της ελευθερίας και των δικαιωμάτων των πολιτών, υβρίζουν με χυδαίους χαρακτηρισμούς, μερικούς από τους οποίους ντρέπομαι ακόμα και να επαναλάβω. Τι να πει κανείς; Το επίπεδο του δημόσιου «διαλόγου» στην πατρίδα μας πάσχει από της ιδρύσεώς της σε βαθμό μάλλον αθεράπευτο.

Παράλληλα, δεν μπορεί να μην παρατηρήσει ο κάθε σκεπτόμενος πολίτης ότι η παρουσίαση των προκλητικών έργων του κ. Γαβριήλ στην παρούσα χρονική στιγμή εξυπηρετεί όλους τους πολιτικούς χώρους ανεξαιρέτως! Οι μεν χρησιμοποιούν το πρόσφατο γεγονός ως μία βολική συγκυρία για να δηλώσουν δημόσια την προσήλωσή τους στις θρησκευτικές αξίες του λαού μας (άσχετα αν οι ίδιοι συμμετέχουν σε παρελάσεις με τους γνωστούς πολίτες που κυκλοφορούν δημόσια με εικόνες των Αγίων κολλημένες στα γεννητικά τους όργανα) και οι δε για να δηλώσουν την αδιάκοπη και αδιαπραγμάτευτη μέριμνά τους υπέρ της ελευθερίας του λόγου και έκφρασης και των δικαιωμάτων των πολιτών (άσχετα αν είχαν διαγράψει όλα αυτά τα δικαιώματα από το λεξιλόγιό τους κατά την διάρκεια της πανδημίας). Συνεπώς, όλες αυτές οι παρεμβάσεις αποτελούν άλλη μία ξεκάθαρη απόδειξη ότι τα κόμματα ζουν και αναπνέουν μέσα από το κομμάτιασμα του λαού και την εργαλειοποίηση οποιασδήποτε κατάστασης ώστε να προωθήσουν τα συμφέροντά τους ανεξάρτητα από το πόσο αντιφατικές μπορεί να είναι οι ενέργειες και οι δηλώσεις τους.

Είναι ηλίου φαεινότερο ότι οι πολιτικοί στις μέρες μας αναζητούν εναγωνίως θέματα μέσα από τα οποία θα μπορούν να διασώσουν κάπως την απολεσθείσα αξιοπιστία τους. Όπως μαρτυρεί η καθημερινότητα της πολιτικής σκηνής, τα πολιτικά πρόσωπα του τόπου αδυνατούν να παράγουν πολιτικές και προσπαθούν να τραβήξουν την προσοχή των πολιτών μόνο όταν διαφοροποιούνται και αντιπαρατίθενται με τους «αντιπάλους» τους σε θέματα επουσιώδη, εκεί δηλαδή όπου δεν υπάρχει κάποιο πραγματικό διακύβευμα. Έτσι, ο καθημερινός εφιάλτης των πολιτικών φαίνεται να είναι η ανεύρεση μίας ανούσιας διχογνωμίας μέσω της οποίας θα αδράξουν την ευκαιρία να προβάλουν το όνομά τους στους τίτλους της επικαιρότητας, ιδιαίτερα μάλιστα σε περίοδο εκλογών. Μήπως έχουμε εκλογές σε 5 μήνες; Το μέγα πρόβλημα είναι ότι αυτός ο εφιάλτης των πολιτικών μετατρέπεται σε τραγική πραγματικότητα διχασμού της ίδιας της κοινωνίας.

Τι θα μπορούσαμε να συμβουλεύσουμε τον κάθε πολίτη που προσπαθεί να αναλύσει τα τεκταινόμενα και να καταλήξει σε ένα ασφαλές συμπέρασμα; Το μόνο σίγουρο είναι ότι δεν θα πρέπει ο κάθε νουνεχής και σώφρον πολίτης να πέφτει θύμα αυτής της παραπλάνησης παρασυρόμενος από τα τεχνητά διλήμματα που εφευρίσκουν οι πολιτικοί και τα κόμματα. Επίσης, δεν πρέπει κανένας να εμπλέκεται με φανατισμό σε υποβολιμαίους διχασμούς που υπονομεύουν την κοινωνική συνοχή, διαβρώνουν τον αλληλοσεβασμό και καταστρέφουν το κοινωνικό κεφάλαιο της πατρίδας μας. Πολύ περισσότερο, δεν επιτρέπεται στους υπεύθυνους πολίτες να εμπλέκονται σε πράξεις βίας που οδηγούν σε εμφυλιο-πολεμικές καταστάσεις. Αρκετά έχουμε πάθει και στην Ελλάδα και στην Κύπρο από εμφύλιους σπαραγμούς. Ας μας γίνει επιτέλους και μια φορά μάθημα το πάθημα και ας διαβάσουμε τις τραγικές στιγμές της ιστορίας μας για να μην τις ξαναζήσουμε.

Τέλος, για να προλάβω μερικούς πονηρούς οι οποίοι θα σπεύσουν να αναζητήσουν διαφορές ανάμεσα στο τότε και στο σήμερα προφασιζόμενοι «προφάσεις ἐν ἁμαρτίαις» και ισχυριζόμενοι ότι μπορούν να εφαρμόζονται περιορισμοί όταν απειλείται η δημόσια υγεία, θα διευκρινίσω τα ακόλουθα. Η σύμβαση για τα δικαιώματα του ανθρώπου πράγματι προβλέπει τον, κατ’ εξαίρεση, περιορισμό των δικαιωμάτων όταν απειλείται η δημόσια υγεία. Το επιτρέπει, όμως, σε κάποιο βαθμό και κατ’ εξαίρεση, όταν πληρούνται συγκεκριμένα κριτήρια σε τρία διαδοχικά και επάλληλα επίπεδα. Κατά την διάρκεια της πανδημίας, μετά βίας ικανοποιήθηκαν τα κριτήρια του πρώτου επιπέδου και καθόλου του δεύτερου και τρίτου επιπέδου της κατ’ εξαίρεση εφαρμογής. Επομένως κανένας περιορισμός δεν ήταν επιτρεπτός. Για να αναφέρουμε όμως και την ουσία, είναι γνωστό ότι το κατεξοχήν κρατικό αφήγημα, στηρίχθηκε σε ένα επιστημονικοφανές ψέμα. Όλα τα διχαστικά και υποχρεωτικά μέτρα στηρίζονταν στο ψέμα ότι τα εμβόλια για τον κορωνοϊό προστάτευαν από την μόλυνση και την μετάδοση του κορωνοϊού. Όπως όμως ήταν από την αρχή γνωστό και το έχει επιβεβαιώσει επίσημα ο Διευθυντής της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Φαρμάκων (ΕΜΑ) με επιστολή του προς στο Ευρωκοινοβούλιο, τα εμβόλια ΔΕΝ προστάτευαν ούτε από την μόλυνση ούτε από την μετάδοση του κορωνοϊού. Επομένως όλα τα μέτρα της κυβέρνησης στηρίχθηκαν σε ένα πουκάμισο αδειανό, σε μία κατασκευασμένη πλάνη. Το τραγικό είναι ότι ακόμα και ιδιωτικά και δημόσια πανεπιστήμια, τα οποία θα έπρεπε να θεραπεύουν την επιστημονική αλήθεια, υιοθέτησαν αυτό το κρατικό ψέμα και εφάρμοσαν απαράδεκτες πολιτικές διαχωρισμού των φοιτητών ταλαιπωρώντας την κοινωνία.

Κλείνοντας, θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι η παρέμβασή μου δεν γίνεται σε καμία περίπτωση υπό όρους ρεβανσισμού. Είναι, όμως, χρήσιμο να διατηρούμε στην μνήμη μας τα γεγονότα της πρόσφατης ιστορίας του τόπου μας διότι οι καιροί είναι πολύ πονηροί. Πολύ φοβάμαι ότι θα ζήσουμε και πάλι παρόμοιες εμφυλιο-πολεμικές καταστάσεις στο σύντομο μέλλον. Ας ευχηθούμε ότι, όλοι όσοι σήμερα μιλούν και γράφουν και κουνούν το δάκτυλο στην κοινωνία υπερασπιζόμενοι τα δικαιώματα και τις ελευθερίες της τέχνης και των πολιτών, δεν θα αλλάξουν και πάλι «ἐν μιᾷ νυκτὶ» και δεν θα μετατραπούν σε χειροκροτητές των όποιων φασιστικών μέτρων θα επιχειρήσει να εφαρμόσει το κράτος με αφορμή μια ακόμα κατασκευασμένη κρίση.