«Μνήσθητι, Κύριε, ὅ,τι ἐγενήθη ἡμῖν ἐπίβλεψον καὶ ἴδε τὸν ὀνειδισμὸν ἡμῶν. Κληρονομία ἡμῶν μετεστράφη ἀλλοτρίοις, οἱ οἶκοι ἡμῶν ξένοις. Ὀρφανοί ἐγενήθημεν… Ἐδιώχθημεν, ἐκοπιάσαμεν, οὐκ ἀνεπαύθημεν… Οἱ πατέρες ἡμῶν ἥμαρτον, οὐχ ὑπάρχουσιν ἡμεῖς τὰ ἀνομήματα αὐτῶν ὑπέσχομεν… Ἔπεσεν ὁ στέφανος ἡμῶν τῆς κεφαλῆς οὐαὶ δὴ ἡμῖν, ὅτι ἡμάρτομεν» (Θρῆνοι Ἰερεμίου 5, 1 – 3, 5, 7, 16).
Οὐδέν, ἀγαπητοί, οὐδὲν τυχαῖον ἐν τῷ κόσμῳ. Οὔτε μία σταγὼν ὕδατος, οὔτε ἕνα φύλλον ἐκ τῶν δένδρων πίπτει ἄνευ αἰτίας. Πᾶν πρᾶγμα ἢ συμβεβηκὸς ἔχει τὴν αἰτίαν αὐτοῦ. Ὁ νόμος τῆς αἰτιότητος εἶνε παγκόσμιος. Ἡ αἰτία ἐπάγει ἀποτέλεσμα καὶ τὸ ἀποτέλεσμα προϋποθέτει αἰτίαν καὶ τὸ ἀποτέλεσμα γίνεται αἰτία ἑνὸς νέου ἀποτελέσματος καὶ οὕτῳ δημιουργεῖται μία μακρὰ ἅλυσις αἰτιῶν καὶ ἀποτελεσμάτων, τῆς ὁποίας ἐλάχιστοι μόνον κρίκοι εἶνε ὁρατοί, οἱ δὲ ὑπόλοιποι κρύπτονται, ὡς οἱ κρίκοι ἁλύσεως ριπτομένης εἰς τὰ βαθέα τῆς θαλάσσης. Καὶ οἱ ἄνθρωποι ἐρευνοῦν διὰ τὴν ἀνεύρεσιν τῶν βαθυτέρων αἰτιῶν. Ἐπαινετὴ ἡ ἔρευνα τῆς ἐπιστήμης. Ἀλλ’ οὐχὶ σπανίως ἡ ἔρευνα πρὸς ἐξεύρεσιν τῆς αἰτίας ἀποτυγχάνει ὁ νοῦς τῶν ἐπιστημόνων πλανᾶται, λοξοδρομεῖ, πίπτει εἰς λαβύρινθον ἀμφιβολιῶν καὶ ἐξάγει σφαλερὰ συμπεράσματα, τὰ ὁποῖα δὲν δίδουν τὴν εἰκόνα τῆς πραγματικῆς αἰτίας τῶν γεγονότων. Πόσοι π.χ. ἀσθενεῖς δὲν ἀποθνήσκουν κατ’ ἔτος ἐκ κακῆς διαγνώσεως! Διότι ἡ βαθυτέρα αἰτία τῆς ἀσθενείας αὐτῶν παρ’ ὅλην την ἔρευναν τῆς ἰατρικῆς ἐπιστήμης δὲν ἀνεκαλύφθη, ἀλλ’ ὡς αἰτία ἐθεωρήθη ἄλλη τις, ἄσχετος πρὸς τὴν ἀσθένειάν των. Κακὴ ἑρμηνεία γεγονότων πηγὴ συμφορῶν.
Γεγονὸς ἀναμφιβόλως ἐκ τῶν σπουδαιοτέρων τῆς παγκοσμίου ἱστορίας εἶνε ἡ πρὸ 500 ἐτῶν ὑπὸ τῶν Τούρκων ἅλωσις τῆς Βασιλίδος τῶν πόλεων. Αὕτη ἐπῆλθεν ὡς ἀποτέλεσμα αἰτίας. Ἀλλὰ ποία ἡ αἰτία τῆς ἁλώσεως, ἡ ὁποία ἐπέφερε τὴν πτῶσιν τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας; Ἡ οἰκονομικὴ κρίσις, ἥτις τὰς παραμονὲς τῆς ἁλώσεως ἐμάστιζε τὸ Βυζαντινὸν κράτος, ὅπερ δὲν διέθετε πλέον πόρους πρὸς ἐξοπλισμὸν ἱκανοῦ στρατοῦ καὶ στόλου; Ἡ ἔλλειψις ἐπαρκοῦς βοηθείας ἐκ μέρους τοῦ Πάπα καὶ τῶν βασιλέων τῆς Δύσεως, οἱ ὁποῖοι ἐν ἀρχῇ, ὡς συνήθως, τὰ πάντα ὑπέσχοντο, καὶ κατόπιν ἠρκέσθησαν εἰς ἀποστολὴν ἑνὸς στολίσκου πλοιαρίων καὶ ὀλίγων ἑκατοντάδων στρατιωτῶν, διατελούντων ὑπὸ τὰς διαταγὰς τοῦ γενναίου Ἰουστινιανοῦ; H προηγηθεῖσα ἐξασθένησις τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας ἐκ τῶν ἀλλεπαλλήλων βαρβαρικῶν ἐπιδρομῶν καὶ ἰδίως ἐκ τῆς ἐπιδρομῆς τῶν περιβoήτων Σταυροφόρων; Ἡ ἀκμή, ἡ σφριγηλότης τοῦ νεαροῦ κράτους τῶν Μωαμεθανῶν; Ἡ δυσαναλογία τῶν ἡμετέρων στρατιωτικῶν δυνάμεων πρὸς τὰς δυνάμεις τοῦ ἐχθροῦ, δεδομένου ὅτι 7.000 στρατιῶται τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου ἀντιπαρατάχθησαν πρὸς τριακονταπλασίας δυνάμεις τοῦ Μωάμεθ Β’; Ἡ διάπραξις ὑπὸ τῶν ἡμετέρων στρατηγικῶν λαθῶν κατὰ τὴν διάρκειαν των μαχῶν, καθ’ ἂς ὁ ὀλιγώτερα λάθη διαπράττων κερδίζει τελικῶς τὸν πόλεμον; Ὁ ἐφοδιασμὸς τοῦ τουρκικοῦ στρατοῦ μὲ νέον ὅπλον, τὸ τεράστιον τηλεβόλον, ὅπερ ἔβαλλε κατὰ τῶν τειχῶν καὶ μὲ τὸν δαιμονιώδη κρότον ἐπέδρα ψυχολογικῶς εἰς τοὺς πολιορκουμένους; Ἤ, τέλος, ἡ ἀπρονοησία τῶν ἡμετέρων ν’ ἀφήσουν ἀνοικτὴν μίαν ἐκ τῶν πυλῶν τοῦ ἀπεράντου τείχους, διὰ τῆς ὁποίας καὶ ἐγένετο ἡ πρώτη εἴσοδος τῶν βαρβάρων εἰς τὴν πόλιν;
Εἰς ἀναζήτησιν τοιούτων αἰτιῶν καταγίνονται οἱ ἱστορικοί, οἱ ἀσχοληθέντες μὲ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ τὴν πτῶσιν τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας. Ἀλλ’ αἱ αἰτίαι αὐταὶ δὲν συνιστοῦν τὴν βασικήν, τὴν πρώτην αἰτίαν, τὴν ἀρχικὴν αἰτίαν, ἐκ τῆς ὁποίας προῆλθεν ἡ ἀπερίγραπτος ἐκείνη συμφορά. Εἶνε δευτερεύουσαι αἰτίαι. Ἡ ἀρχικὴ αἰτία της;
Σκοτεινή, σκοτεινοτάτη ἡ ἐποχή, τὴν ὁποίαν ἐρευνῶμεν. Ἀλλὰ κατὰ τὴν συμβουλὴν τοῦ ἀποστόλου Πέτρου, «ἐν αὐχμηρῷ τόπο» εὑρισκόμενοι, ἂς λάβωμεν ὡς λύχνον φαίνοντα τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ καὶ ὑπὸ τὸ φῶς τούτου, ὅπερ εἶνε βεβαιότερον παντὸς ἄλλου φωτός, ἂς ἐξερευνήσωμεν τὴν περίοδον ταύτην διὰ νὰ ἴδωμεν τίς ἡ αἰτία ἡ πρωταρχική, ἡ κυρία αἰτία τῆς μεγάλης, τῆς ἀπεριγράπτου ἐκείνης συμφοράς.
Ἐάν τις κατὰ τὸ πρῶτον ἥμισυ τοῦ 15ου αἰῶνος ἐπεσκέπτετο τὴν Κωνσταντινούπολιν, ἐκ τῆς πρώτης ὄψεως θὰ ἐθαύμαζε τὴν πόλιν. «Αὕτη – θ’ ἀνεφώνει – εἶνε ἡ πόλις, ἡ γέφυρα Ἀνατολῆς καὶ Δύσεως, ἡ κλεὶς δύο θαλασσῶν, τὸ κέντρον τοῦ ἐθνικοῦ ἅμα καὶ θρησκευτικοῦ βίου τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας, ὁ ὀφθαλμὸς τῆς οἰκουμένης ὅλης!». Καὶ τί δὲν θὰ ἔβλεπεν ἐν τὴ περιβoήτη πόλει ὁ ἐπισκέπτης! Ἀνάκτορα καὶ μέγαρα ἀρχόντων μεγαλοπρεπῆ, ὁδοί, πλατεῖαι, θέατρα καὶ ἰπποδρόμια, ἀλλὰ καὶ ναοὶ ὡραιότατοι ἐστόλιζαν τὴν πρωτεύουσαν. Μοναδικὸς δὲ εἰς λαμπρότητα ὑψοῦτο ὁ ναός της τοῦ Θεοῦ Σοφίας, ὅστις πλῆθος λαῶν, καὶ βαρβάρους ἀκόμη, εἵλκυεν ἐρχομένους ἐκ μακρινῶν χωρῶν διὰ νὰ δοῦν καὶ ν’ ἀποθαυμάσουν τὸ ἐξαίρετον τοῦτο μνημεῖον τῆς χριστιανικῆς τέχνης. Καὶ μόνον ναοί; Ἑκατοντάδες ψαλτῶν, συγκεκροτημένων εἰς χορούς, πλῆθος μοναχῶν, διακόνων καὶ πρεσβυτέρων, χρυσοστόλιστοι ἐπίσκοποι καὶ μητροπολῖται προσέδιδον ἔκτακτον αἴγλην κατὰ τὰς ἡμέρας τῶν μεγάλων ἑορτῶν καὶ πανηγύρεων, κατὰ τὰς ὁποίας ὁ λαὸς συνέρρεεν εἰς τοὺς ναούς.
Ἀλλὰ δυστυχῶς εἰς τὴν ἐξωτερικὴν αὐτὴν λαμπρότητα τῆς πόλεως δὲν ἀνταπεκρίνετο ἡ ἐσωτερικὴ λαμπρότης. Τὸ ἔξωθεν ἦτο καθαρὸν καὶ λαμπρόν, ἀλλὰ τὸ ἔσωθεν; Φεῦ! Τὸ ἔσωθεν τῆς πόλεως ἐξ ἀκρασίας καὶ ἁρπαγῆς ἦτο πλῆρες. Ἡ εἰς βάθος τῆς καρδίας ὡς ζύμη εἰσχωροῦσα καὶ τὸν ὅλον ἄνθρωπον μεταμορφώνουσα ἀληθὴς εὐσέβεια, ἡ δι’ ἀγάπης πρὸς τὸν Θεὸν καὶ τὸν πλησίον ἡρωικὴ πίστις, ἢ τὰ θαύματα τοῦ παρελθόντος ἐν τῷ Βυζαντίῳ δημιουργήσασα, ἤρχισεν αἰσθητῶς νὰ ἐλαττώνεται, ἡ στάθμη κατήρχετο πρὸς τὸ μηδέν, αἱ λαμπάδες τῶν πιστῶν, ὼς αἱ λαμπάδες τῶν πέντε ἐκείνων μωρῶν παρθένων τῆς παραβολῆς τοῦ Κυρίου, ἤρχισαν νὰ σβέννυνται. Ἠθικὸν σκότος ἐκάλυπτε τὴν πόλιν, ἐκ τῆς ὁποίας πρὸ ὀλίγων αἰώνων τὸ φῶς τοῦ Χριστοῦ ὑπὸ πυρφόρων ἀνδρῶν μετεδίδετο καὶ ἠκτινοβόλει ἀπὸ τὸν Οὐραλίων ὀρέων, τῆς ἀραβικῆς ἐρήμου, τῶν ἡρακλείων στηλῶν καὶ τοῦ Γάγγη ποταμοῦ, ἕως τὰς ἐσχατιᾶς,ἐσχατιάς τοῦ τότε γνωστοῦ κόσμου.
Γενικὰ καὶ ἀόριστα φαίνονται το ἀνωτέρῳ; Θέλετε λοιπὸν συγκεκριμένας ἀποδείξεις; Ἰδού· Σύγχρονος σοφός, ὁ Ἰωσὴφ Βρυέννιος, ὁ διδάσκαλος τοῦ προμάχου τῆς Ὀρθοδοξίας Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ, εἰς ἐπιστολὲς καὶ ὁμιλίας, τινὲς τῶν ὁποίων ἐξεφωνήθησαν εἰς τὴν αἴθουσαν τῶν ἀνακτόρων, διεκτραγωδεῖ τὴν πρὸ τῆς ἁλώσεως ἐνσκήψασαν διαφθοράν. Τὸ ἱερατεῖον πρῶτον εἶχε διαφθαρῆ. Οἱ πλεῖστοι τῶν κληρικῶν ἐχειροτονοῦντο ἐπὶ χρήμασι. Κλῆρος σιμωνιακὸς ἐθνικὴ συμφορά, ἅλας μωρόν! Τὰ μυστήρια ἐπωλοῦντο ὑπὸ τῶν ἀναξίων τούτων κληρικῶν. Μὲ πληρωμῆς, μὲ δῶρα ἐδίδετο ἡ ἄφεσις τῶν ἁμαρτιῶν καὶ μετεδίδετο τὸ Σῶμα καὶ τὸ Αἷμα τοῦ Κυρίου. Ἐπίσκοποι, ἄγαμοι κληρικοί, μοναχοί, οἱ τὴν παρθενίαν ἐπαγγειλάμενοι, ἀναιδέστατα συνέζων μετὰ μοναστριῶν. Οἱ δὲ κοσμικοὶ μιμούμενοι τοὺς κληρικοὺς πρὸ τῆς τελέσεως τοῦ μυστηρίου τοῦ γάμου συνέζων μετὰ τῶν γυναικῶν. Τὸ ἅγιον ὄνομα τοῦ Θεοῦ ἐβλασφημεῖτο δημοσία καὶ οὐδεὶς ὑπὲρ αὐτοῦ – λέγει ὁ Βρυέννιος – ᾖρε,ἦρε φωνὴν διαμαρτυρίας, ἐνῶ θὰ ἔπρεπεν, ὑπερασπισταὶ τῆς τιμῆς τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ, νὰ προτιμήσωμεν μαρτυρικὸν θάνατον παρὰ τῶν ἀσεβῶν, ἢ σιωπῶντες νὰ γινώμεθα συνένοχοι τῶν βλασφημούντων. Ὅρκοι εἰς δημοσίαν διάταξιν.
Ἡ ἀδιαφορία τῶν πολιτῶν διὰ τὰς ἀνάγκες τοῦ γείτονος, τῆς κοινωνίας, τοῦ κινδυνεύοντος κράτους μεγίστη. Ἡ φιλαυτία ἐβασίλευε, τὰ ἴδια ἑκάστου συμφέροντα ἐθεραπεύοντο. Τὰ τείχη τῆς πόλεως παρουσίαζον φθορᾶς καὶ ἔχρηζον συντόμου ἐπισκευῆς, ἀλλ’ οἱ ἔχοντες τοὺς ὑλικοὺς θησαυροὺς προετίμων νὰ κτίζουν τριωρόφους κατοικίας ἢ νὰ διαθέτουν τὸ χρῆμα ὑπὲρ τῆς κοινῆς ἀσφαλείας (Ἰδε τοὺς ὑπὸ Εὐγενίου Βουλγάρεως ἐκδοθέντας τρεῖς τόμους διδαχῶν τοῦ Ἰωσὴφ Βρυεννίου, Λειψία 1768 – 1794).
Ἡ φιλαργυρία τῶν πλουσίων απαραδειγμάτιστος. Όταν ὁ τελευταῖος μαρτυρικὸς βασιλεὺς Κωνσταντῖνος ὁ Παλαιολόγος ἀνέλαβε τὴν ἐξουσίαν, τὸ δημόσιον ταμεῖον εὑρέθη κενὸν διὸ θερμοτάτην πρὸς τοὺς πλουσιωτέρους τῆς πόλεως ἀπηύθυνεν ἔκκλησιν, ζητῶν τὴν συνδρομὴν αὐτῶν. Ἀλλ’ οἱ μεγιστᾶνες ἠρνήθησαν διισχυριζόμενοι, ὅτι εἶνε… πένητες! Πένητες; Ποιοί; Αὐτοί, τῶν ὁποίων τὰ ὑπόγεια τῶν μεγάρων εὐθὺς μετὰ τὴν ἅλωσιν ἀνέσκαψαν οἱ Τοῦρκοι καὶ ἀνεκάλυψαν θησαυροὺς μεγίστους, ἱκανοὺς νὰ ἐξοπλίσουν στρατοὺς καὶ στόλους! Ὁ ἴδιος ὁ αὐτοκράτωρ συνομιλῶν μὲ τὸν Φραντζὴν ἐξεφράζετο πικρῶς λέγων, ὅτι πέριξ τοῦ κλονιζομένου θρόνου δὲν εὑρίσκετο ἕνας εἰλικρινὴς σύμβουλος, πάντων τὰ ἴδια ζητούντων. Χαρακτηριστικὸν δεῖγμα τῆς ἰδιοτελείας εἶνε καὶ τοῦτο, ὅτι, ὅταν κατὰ τὴν διάρκειαν τῆς πολιορκίας τῆς πόλεως τὰ ἐξωτερικὰ τείχη ὑπὸ τῶν βολῶν τοῦ τηλεβόλου ὑφίσταντο σοβαρὲς βλάβας καὶ ἠνοίγοντο ρήγματα, τὰ ὁποῖα εἶχαν ἀνάγκην ἀμέσου ἐπισκευῆς, μηδὲ ἐν τῇ ὑστάτῃ ταύτῃ ὥρᾳ, λησμονοῦντες τὸ ἴδιον συμφέρον, ἐπείθοντο νὰ παράσχουν τὴν ἀναγκαίαν ὕλην καὶ ἐργασίαν πρὶν ἢ πληρωθοῦν τὴν τιμὴν αὐτης! (Ἰδε Κ. Παπαρρηγοπούλου, «Ἱστορία τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους», τόμος Ε’, σελ. 336, 346).
Ἐκτός των ἀνωτέρῳ καὶ νέα προσετέθη ἀπόδειξις. Τὸ 1882 εἰς τὴν Ι. Μονὴν Κοιμήσεως Θεοτόκου Μετεώρων ὀ μακαρίτης ἐπίσκοπος Πατρῶν Νικηφόρος Καλογερὰς μεταξὺ τῶν ἄλλων εὐρε καὶ πολύτιμον χειρόγραφον περιέχουν τὴν ἐξομολόγησιν τοῦ Γενναδίου, τοῦ πρώτου μετὰ τὴν ἅλωσιν πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως. Ὁ Γεννάδιος, ζήσας τὰ πρὸ καὶ μετὰ τὴν ἅλωσιν δραματικὰ γεγονότα, ἐγνώριζεν ὅσον ὀλίγοι τὴν ἠθικὴν καὶ θρησκευτικὴν κατάστασιν τῶν χρόνων ἐκείνων καὶ ἐν τῇ ἐξομολογήσει του, ὡς ἄλλος Ἰερεμίας, θρηνῶν ἐπὶ τῶν ἐρειπίων τῆς πόλεως, ὁ πατριώτης ἱεράρχης λέγει τὰ ἑξῆς
«Κύριε !… Πανταχοῦ διεσπάρημεν. Ὄνειδος προκείμεθα οὐ,οὗ γείτοσι μόνον, ἀλλὰ καὶ πᾶσιν ἀνθρώποις. Μυκτηρισμὸς καὶ χλευασμός τους κύκλο ἡμῶν ἐγενόμεθα. Παράδειγμα συμφορᾶς εἰς τὸν ἀνθρώπινον κατέστημεν βίον. Καὶ ἶνα τί, Κύριε, ταῦτα συνεχώρησας ἐφ’ ἡμῖν; Ἶνα τί ὁ θυμὸς σοῦ ἐφ’ ἡμᾶς ἐξεκαύθη;… Διεφθάρημεν καὶ ἐβδελύχθημεν ἕν τοὶς ἡμῶν ἐπιτηδεύμασι. Πάντες ἐξεκλίναμεν, ἅμα ἠχρειώθημεν. Ταῖς ἑορταῖς σου ἠτιμάσαμεν. Τῆς δόξης σου κατεφρονήσαμεν. Τὰ σώματα ἡμῶν τοῖς πάθεσιν ἐξεδώκαμεν. Τὰς ψυχὰς ἡμῶν τοῖς σώμασι προσηλώσαμεν. Αἱ δεξιαι ἡμῶν δεξιαι ἀδικίας ἐγένοντο. Αἱ γλῶσσαι ἡμῶν ἐβλασφήμησαν κατὰ τῶν ἁγίων σου. Χείλη ἡμῶν δόλια ἐν τῇ καρδίᾳ καὶ ἐν καρδίᾳ ἐλάλησαν κακά. Μάταια ἐλάλησεν ἕκαστος πρὸς τὸν πλησίον αὐτοῦ. Ὠμνύομεν τοῖς πλησίον ἡμῖν καὶ ἠθετοῦμεν. Τὸ ἀργύριον ἡμῶν ἐπὶ τόκῳ παρείχομεν καὶ ἐπ’ ἀθώων ἐλαμβάνομεν δῶρα. Δικαιοσύνην καὶ κρίσιν ἐβδελυξάμεθα. Οἱ ζυγοὶ ἡμῶν ἄνισοι. Τὸ ἀργύριον ἡμῶν ἀδόκιμον. Ἕκαστος τὴν κακίαν τοῦ πλησίον αὐτοῦ ἐλογιζόμεθα ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν. Οἱ ποιμένες ἠπατῶμεν τὸν λαὸν τοῦ Θεοῦ καὶ τὰς τρίβους αὐτοῦ ἐταράττομεν, καὶ ἐν ἀρετῆς σχήματι πονηρίαν ἐδιδάσκομεν. Οἱ ἄρχοντες ἠπειθοῦμεν τοῖς νόμοις σου, κοινωνοὶ κλεπτῶν, ἀγαπῶντες δῶρα, διώκοντες ἀνταπόδομα, ὀρφανοὺς οὐ,οὗ κρίνοντες καὶ κρίσιν χηρῶν οὐ,οὗ προσέχοντες. Ἁπλῶς εἰπεῖν παρασυνεβλήθημεν τοῖς κτήνεσι τοῖς ἀνοήτοις καὶ ὡμοιώθημεν αὐτούς. Σὺ δέ, Κύριε, ἐμακροθύμεις, ἠνείχου, ἔμενες, ἶνα,ἵνα ποιήσωμεν όψε σταφυλήν, καὶ ἡμεῖς ἀεὶ ἐποιοῦμεν ἀκάνθας… Ἔσειες τὴν γῆν, καὶ ἐτρυφῶμεν. Ἠπείλεις, καὶ οὐκ ἐφροντίζομεν. Ἐδίδασκες, καὶ οὐκ ἐβουλόμεθα συνιέναι τοῦ ἀγαθύναι. Ἐκέλευες μετανοεῖν, καὶ οὐ,οὗ προσείχομεν, οὐδ’ ἐπολιτευόμεθα, καθὼς ἐνετείλω ἡμῖν, ἶνα,ἵνα ἐν ἡμῖν γένηται, ἀλλ’ ἐν τῷ βάθει τῶν πειρασμῶν καὶ τῆς ἀπειλῆς τῆς ἐγκαταλείψεώς σου τοῖς λειψάνοις τῆς ἀναιδείας ἡμῶν ἐπεξήλθομεν, καθὼς ἐποιήσαμεν βουλὴν καὶ οὐ,οὗ δια Κυρίου. Καὶ διὰ τοῦτο τοῖς κρημνοῖς τῆς ἀβουλίας περιεπέσαμεν. Ὁμολογοῦμεν ταῦτα, Θεέ, Βασιλεῦ οὐράνιε. Οὐκ ἀρνούμεθα. Ὁμολογοῦμεν, ὅτι ἐγενόμεθά σοὶ εἰς πλησμονήν, καὶ διὰ τοῦτο οὐκέτι ἀφῆκας τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν. Καὶ ὅτε τὰς χεῖρας ἡμῶν ἐξετείνομεν πρὸς σέ, ἀπέστρεφες τοὺς ὀφθαλμοὺς σοῦ ἀφ’ ἡμῶν… Πῶς ἂν ἐδέξω χεῖρας αἵματος πλήρεις; Πῶς ἂν ἤκουσας χειλέων βλασφημούντων ὁμοῦ καὶ αἰνούντων σε; Πῶς ἔμελλες φείδεσθαι τῆς τοσαύτης ἀνελπίστου καὶ ἀμετανοήτου πωρώσεως; Οὐκοῦν εὐλογητὸς εἰ,εἶ, Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, καὶ δεδοξασμένον τὸ ὄνομά σου εἰς τοὺς αἰῶνας. Δίκαιος εἰ,εἶ ἐπὶ πᾶσιν, οἴς ἐποίησας ἡμῖν. Καὶ πάντα, ὅσα ἐποίησας ἡμῖν, ἐν ἀληθινῇ κρίσει ἐποίησας» (Ἰδε Εὐθυμίου Ζυγαβηνοῦ, «Ὑπόμνημα εἰς τὰς Ἐπιστολὲς τοῦ Παύλου», ἐκδοθὲν ὑπὸ Νικηφόρου Καλογερά, Ἀθῆναι 1887, πρόλογος, σελ. 99 – 100).
Ἐξ ὅσων ἄνδρες αὐτόπται καὶ αὐτήκοοι μαρτυροῦν, ἐξάγεται τὸ συμπέρασμα, ὅτι «ἡ ἀπερίγραπτος ἐκείνη συμφορὰ οὐκ ἐπῆλθεν αὐτόματος, ἀλλ’ ἦτο ἀποτέλεσμα γενικης τοῦ ἔθνους ἐξαχρειώσεως, ὅτι κυρία αἰτία οὐ,οὗ τόσον ἡ τοῦ κατακτητοῦ δύναμις, ὅσον αἱ τὸν πολιτικόν, κοινωνικῶν καὶ ἰδιωτικὸν βίον κατακλύσασαι ἁμαρτίαι» (Ἰδε Νικηφόρου Καλογερά, μνημ. ἔργον, σελ. 94).
Ἀληθῶς ἔπεσεν ἡ Πόλις, καὶ μετ’ αὐτῆς ἡ Βυζαντινὴ αὐτοκρατορία, διὰ τὰς ἁμαρτίας τῶν κατοίκων αὐτῆς. Δύναται ὁ τρόφιμος τῆς σχολῆς τοῦ ἱστορικοῦ ὑλισμοῦ, καθ’ ἢν μόνον καὶ οἰκονομικὸς παράγων εἶνε ὁ ρυθμίζων τὴν ἐξέλιξιν τῶν κοινωνιῶν, δύναται, λέγομεν, ὁ ὑλιστὴς ἱστορικὸς νὰ εἰρωνευθῆ ἡμᾶς διὰ τὴν ἀφελῆ, κατ’ αὐτόν, ἑρμηνείαν, τὴν ὁποίαν δίδομεν εἰς τὸ ἱστορικὸν γεγονὸς τῆς ἁλώσεως τῆς Βασιλίδος τῶν πόλεων. Ἀλλ’ ὁ ἄνθρωπος, ὁ ἀποκλείων ἀπὸ τὴν Ἱστορίαν τὴν ὕπαρξιν ἠθικοῦ καὶ πνευματικοῦ παράγοντος καὶ τὰ πάντα ἀποδίδων εἰς τὴν συστολὴν ἢ διαστολὴν τοῦ στομάχου καὶ θεὸν ἔχων τὴν ὕλην, ὁ τοιοῦτος ἐπιστήμων μυωπάζει καὶ δὲν δύναται νὰ ἴδη τὰ ἀπώτερα ἐκεῖνα αἴτια, τους παράγοντας ἐκείνους, τῶν ὁποίων ἡ ἐπίδρασις ἐπὶ τῆς ἐξελίξεως τῶν ἀνθρωπίνων κοινωνιῶν εἶνε τεραστία. Ὀπίσω ἀπὸ τὴν ὕλην κρύπτεται τὸ πνεῦμα. Ὀπίσω ἀπὸ τοὺς φυσικοὺς νόμους τοῦ σύμπαντος ὑπάρχουν οἱ ἠθικοὶ νόμοι, τῶν ὁποίων ἡ μὲν αὐστηρὰ τήρησις ἐπιφέρει τὴν κοινωνικῆς ἀκμὴν καὶ πρόοδον, ἡ δὲ ἀσύστολος αὐτῶν παράβασις παρ’ ἀρχόντων καὶ λαοῦ ἐπιφέρει τὴν ἐξασθένησιν, τὸν ἐκφυλισμὸν καὶ τὸν παντελῆ τῶν ἐθνῶν ὄλεθρον. Ἕν μικρὸν ἔθνος, τοῦ ὁποίου οἱ πολῖται ζοῦν ἐν φόβῳ Θεοῦ, πρόθυμοι ἀκροαταὶ καὶ ταχεῖς καὶ δραστήριοι ἐφαρμοσταὶ τῶν ἠθικῶν νόμων του, εἶνε ἀδύνατον νὰ καταβληθῆ, ἔστω καὶ ἂν καὶ ἐπιτιθέμενος ἐχθρὸς διαθέτη δεκαπλασίας καὶ εἰκοσαπλασίας δυνάμεις, διότι εἷς πιστός τοῦ Θεοῦ δοῦλος διώξει χιλίους ἀπίστους καὶ ἀσεβεῖς. Μετ’ αὐτοῦ σύμμαχος εἶνε ὁ Κύριος! Τίς ἄλλος αὐτοῦ ὑπάρχει μεγαλύτερος σύμμαχος; Ἀντιθέτως, ἔθνος μέγα, τοῦ ὁποίου οἱ πολῖται εἶνε καθημερινοὶ παραβάται τῶν ἠθικῶν νόμων καὶ δεινοὶ ὑβρισται τῆς θείας μεγαλωσύνης τοῦ Δημιουργοῦ, καὶ ζοῦν ζωὴν ἁρπαγῆς καὶ ἀκολασίας, τὸ ἔθνος τοῦτο θὰ καταρρεύση. Οὐδόλως αὐτὸ θὰ βοηθήση ὁ ἰσχυρότερος ἐξοπλισμός, οἱ πλωτοὶ κολοσσοὶ τῆς θαλάσσης, τὰ ὑπερφρούρια τοῦ ἀέρος, τὰ τεχνητὰ τῆς ξηρᾶς τείχη. Διὰ τὸν φοβούμενον τὸν Θεὸν ὁ ἱστὸς τῆς ἀράχνης γίνεται φρούριον ἀπόρθητον, ἐνῶ διὰ τὸν ἀσεβῆ, τὸν ἀναιδῆ περιφρονητὴν τῶν ἐντολῶν τοῦ Κυρίου, θὰ ἔλθη στιγμή, κατὰ τὴν ὁποίαν καὶ τὰ χαλύβδινα τείχη, ποὺ τὸν προστατεύουν, θὰ γίνουν ἱστοῦ ἀράχνης εὐτελέστερα, ξηρὰ καλάμη καιομένη μὲ ἕνα πυρεῖον. Οὐδὲν μέλλει σώζειν τὸν ὑπερήφανον, ἀσεβῆ, ἀμετανόητον λαόν. Ἰδοὺ τί λέγει ὁ Κύριος διὰ τοῦ στόματος Ὀβδιοῦ τοῦ προφήτου: «Ἐὰν μετεωρισθῆς ὡς ἀετὸς καὶ ἐὰν ἀνὰ μέσον τῶν ἄστρων θὴς νοσσιάν σου, ἐκεῖθεν κατάξω σέ» (Ὀβδ. στίχ. 4).
Ὁ Θεὸς δὲν ἵσταται ἀπαθὴς θεατὴς τῆς ἱστορίας τῶν ἀνθρωπίνων πραγμάτων. Εἶνε καὶ δίκαιος Κριτής. Διὰ μέσου τῶν σελίδων τῆς παγκοσμίου ἱστορίας φαίνονται τὰ ἴχνη του. Διαβαίνει ἀμείβων τὴν ἀρετήν, τιμωρῶν τὴν κακίαν. Καὶ ἐκ τοῦ πικρου γνωρίζει ἡ ἄπειρος αὐτοῦ σοφία νὰ ἐξάγη τὸ γλυκύ, ἐκ τῆς κοπρίας τὰ εὔοσμα ἄνθη τῆς εἰλικρινοῦς μετανοίας καὶ ἱερᾶς κατανύξεως, καὶ ἐκ τῆς δουλείας τοῦ 1453 νὰ ἐξάγη τὸ ἠρωϊκὸν 1821.
Ἀγαπητοὶ ἀναγνῶσται! Ἐπί τη 500η2 ἐπετεῖο τοῦ θλιβεροῦ γεγονότος τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἂς μελετήσωμεν ἐμβριθῶς την Ἱστορίας καί, βλέποντες ὅτι κυρία αἰτία τῆς συμφορᾶς ἐκείνης ὑπῆρξεν ἡ πλεονάσασα ἁμαρτία, ἂς ἀντλήσωμεν πολύτιμα διδάγματα διὰ τὸ Ἔθνος ἡμῶν. Τὰ παθήματα τῶν προγόνων ἂς γίνουν μαθήματα ἡμῶν. Τὸ ἕν, ὅπερ πρέπει νὰ ἑλκύση ἀμέριστον τὴν προσοχὴν κλήρου καὶ λαοῦ εἶνε, ἐὰν ἡμεῖς ὅλοι οἱ κατοικοῦντες τὴν μαρτυρικὴν αὐτὴν γωνίαν τοῦ κόσμου, εἰς «οὖς τὰ τέλη τῶν αἰώνων κατήντησαν», ἐὰν ἀγαπῶμεν τὸν Κύριον, ἐὰν δηλαδὴ τηρῶμεν τὰς θείας του ἐντολάς, ἐὰν ἀποστυγῶμεν τὸ κακὸν ὁπουδήποτε καὶ ἐὰν τὸ συναντήσωμεν, ἐὰν μισῶμεν σφόδρα τὴν θεομπαιξίαν, τὴν σιμωνίαν, τὴν βλασφημίαν, τοὺς ὅρκους, τὴν φιλοδοξίαν, τὴν ἁρπαγήν, τὴν ἀκολασίαν, τὴν κακὴν ἐπιθυμίαν, τὴν φιλαργυρίαν, τὴν πλεονεξίαν, ἥτις ἐστὶν εἰδωλολατρία. Τὰ πάθη ταῦτα ἐγένοντο οἱ νεκροθάπται τοῦ μεγαλείου τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας. Αὐτὰ ὑπῆρξαν οἱ ἰσχυρότεροι σύμμαχοι τοῦ κατακτητοῦ. Χωρὶς τὴν συνδρομὴν αὐτῶν οὐδέποτε ὁ Μωάμεθ ὁ Β’ θὰ εἰσήρχετο εἰς τὴν Πόλιν, ἡ δὲ σημαία τοῦ Σταυροῦ θὰ ἐκυμάτιζεν εἰς τὸν τροῦλλον τῆς Ἁγίας Σοφίας, καὶ ἀλλοία θὰ ἦτο ἡ ἐξέλιξις τῶν γεγονότων.
Ἀδελφοὶ Ἕλληνες! Ἄς θέσωμεν τὴν χεῖρα ἐπὶ τοῦ στήθους καὶ ἂς ἔρωτήσωμεν ἑαυτοὺς καὶ ἀλλήλους· Ζῆ ἐν ἡμῖν ἡ ὀρθὴ πίστις, ἡ ἀνυπόκριτος πρὸς τὸν Κύριον καὶ τὸν πλησίον ἀγάπη; Εἶνε μεθ’ ἡμῶν ὁ Κύριος; Ἀπόρθητον φρούριον θὰ εἶνε ἡ Πατρίς μας. Eπληθύνθη ἡ ἀνομία; Ἐψύγη ἡ ἁγνὴ ἀγάπη; Ἐνεκρώθη ἡ Ὀρθόδοξος πίστις; Ὑψώθησαν ἐν ἡμῖν ξένοι βωμοί, νέα εἴδωλα τοῦ ψευδοπολιτισμοῦ; Συμφορὰ νέα, εἰς βάθος καὶ ἔκτασιν μεγαλυτέρα τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως, θὰ ἐνσκήψη εἰς τὸ ταλαίπωρον Ἔθνος μας. Ὁ Θεὸς οὐ,οὗ μυκτηρίζεται. Εἶνε πῦρ καταναλίσκον. Οὐδεὶς εὐφυὴς οἰκονομικὸς συνδυασμός, οὐδεμία συμμαχία μετὰ ξένων ἐθνῶν θέλει σώσει ἡμᾶς, ἀπιστοῦντας καὶ νεοειδωλολατρoύντας καὶ βλασφημοῦντας καπηλικῶς τὰ θεῖα. Ἱστὸν ἀράχνης ὑφαίνομεν, λεπτὴ κάλαμος θὰ διαλύση ἡμᾶς.
Ἐξ ἡμῶν, ἐφ’ ὅσον ὑπάρχει ἀκόμη καιρός, ἐξαρτᾶται ἡ ἀποτροπὴ νέας συμφορᾶς. Ἐνώπιόν μας σήμερον ἵστανται ἡ ζωὴ καὶ ὁ θάνατος. Ἢ ζωὴ ἐν τῷ Χριστῷ ἢ θάνατος μακρὰν τοῦ Χριστοῦ. Ἄς ἐκλέξωμεν τὴν ζωὴν τὴν ἀθάνατον. Ἄς γευθῶμεν τῆς ἀθανάτου ζωῆς ἐν λόγοις, ἔργοις καὶ μυστηρίοις. Χριστὸς ἡγείσθω. Ὁ Χριστὸς ἂς βασιλεύη ἐν τῇ καρδίᾳ ἡμῶν. Αὐτὸς ἂς ρυθμίζη τὴν ἀτομικήν, τὴν οἰκογενειακὴν καὶ ἐθνικῆς μας ζωήν. Αὐτὸς καὶ μόνον ἔστω ὁ Θεὸς ἡμῶν τὸ ὄνομά του ἐπικεκλήμεθα ἐκτὸς αὐτοῦ ἄλλον οὐκ οἴδαμεν. Ἐὰν ἐνώπιον αὐτοῦ ἐν μετανοίᾳ Νινευϊτικὴ προσπέσωμεν, ἐκζητοῦντες τὸ ἄπειρον τοῦ ἔλεος, τότε ὑπάρχει ἐλπὶς οὐ,οὗ καταισχύνουσα, ὅτι ἡ ἀγαπητή μας Πατρὶς ἐκ τοῦ ζόφου θὰ ἐξέλθη εἰς νέον φώς, θὰ ἴδη καλλιτέρας ἡμέρας, καὶ ὡς ὀρθρινὸς ἀστὴρ θὰ λάμπη καὶ πάλιν ἐν μέσῳ τῶν λαῶν Ἀνατολῆς καὶ Δύσεως!
1 Ἐδημοσιεύθη εἰς τὸ ὑπ’ ἀριθμ. 17 – 18/1953 τεῦχος τοῦ περιοδικοῦ «Κιβωτὸς» ἐπὶ τῇ 500ῃ ἐπετεῖο ἀπὸ τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως.
2 Ὡς ἔσημειώθη, τὸ ἄρθρον ἐδημοσιεύθη τὸ πρῶτον τὸ 1953.
Από το βιβλίο του επισκόπου Φλωρίνης Αυγουστίνου Καντιώτου. “ΕΘΝΙΚΑΙ ΕΠΕΤΕΙΟΙ
https://orthodoxa-keimena.gr
https://www.blogger.com/profile/07947437645054526615
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου