Γράφει ο Σωκράτης Πουλής
Παράσταση με τη γέννηση του Ιησού Χριστού (μωσαϊκό στη Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη)
________________
Ο Κωνσταντίνος Ζ΄ (Πορφυρογέννητος) ήταν ένας αυτοκράτορας εξαιρετικά μορφωμένος και διανοούμενος, όπως και ο πατέρας του ο Λέων ΣΤ΄. Έχοντας περάσει μεγάλο μέρος της ζωής του στη σκιά της διακυβέρνησης του πεθερού του, Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού, αφιερώθηκε στη μελέτη. Άφησε τεράστιο συγγραφικό έργο, με εξέχον το σύγγραμμά του «Περί βασιλείου τάξεως», το οποίο έχει σωθεί και αποτελεί τη βασική πηγή των ιστορικών σχετικά με το πολύπλοκο και βαρύ πρωτόκολλο που ακολουθούσαν οι Βυζαντινοί αξιωματούχοι και κυρίως η αυτοκρατορική οικογένεια. Το παρακάτω κείμενο είναι το απόσπασμα του προαναφερθέντος έργου, που περιγράφει την αυτοκρατορική τελετή της εορτής των Χριστουγέννων, όπως αυτή διεξαγόταν στην εποχή της μακεδονικής δυναστείας (10ος αιώνας μ.Χ.).
________________
Αναπαράσταση της εσωτερικής αυλής του ανακτόρου της Δάφνης, στα νότια, με την εκκλησία του Αγίου Στεφάνου εντός αυτής:
Το ανάκτορο της Δάφνης (1), στα νότια η αυλή του ανακτόρου με τον Άγιο Στέφανο (2) και στα βόρεια η πλατεία του Τριβουναλίου (3)
________________
Δοχὴ α′. Καὶ δὴ τῶν δεσποτῶν ἐρχομένων καὶ ἱσταμένων εἰς τὸν εἰωθότα τόπον τῆς αὐτῶν στάσεως, ἤγουν εἰς τὴν καμάραν, λέγουσιν
οἱ κράκται· «Πολλά, πολλά, πολλά».
Ὁ λαός· «Πολλὰ ἔτη, εἰς πολλά».
Καὶ πάλιν οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι ἡ ἔνθεος βασιλεία.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ τρίτου· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι, οἱ θεράποντες τοῦ Κυρίου.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ τρίτου· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι, ὁ δεῖνα καὶ ὁ δεῖνα αὐτοκράτορες Ῥωμαίων.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ τρίτου· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι ὁ δεῖνα καὶ ὁ δεῖνα αὐγοῦσται τῶν Ῥωμαίων.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ τρίτου· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι σὺν ταῖς αὐγούσταις καὶ τοῖς πορφυρογεννήτοις.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἅπαξ· «Πολυχρόνιον ποιήσῃ ὁ Θεὸς τὴν ἁγίαν βασιλείαν σας εἰς πολλὰ ἔτη.»
________________
[Στην πρώτη υποδοχή της αυτοκρατορικής πομπής στο Τριβουνάλιο ακούγονται μελωδικές ευχές προς τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας, τις οποίες αποδίδουν εναλλάξ οι «κράκται», δηλαδή κοσμικοί τραγουδιστές, και τα στρατιωτικά μέλη του δήμου των Γαλάζιων, ο «λαός».]
________________
Δοχὴ β′, πρὸ τῶν πυλῶν τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, ἤγουν εἰς τὰς Σχολάς. Δέχεται ἐκεῖσε ὁ δημοκράτης τῶν Πρασίνων, ἤγουν ὁ ἐκσκούβικος, μετὰ τοῦ περατικοῦ δήμου τῶν Πρασίνων, καὶ μήπω τῶν δεσποτῶν φθασάντων ἐκεῖσε, λέγουσιν οἱ κράκται τὴν φωνήν, ἦχ. γ′·
________________
[Η δεύτερη υποδοχή της πομπής γίνεται μπροστά στον ναό των Αγίων Αποστόλων. Δεν είναι ο γνωστός ναός που βρισκόταν στον τέταρτο λόφο της Πόλης, αλλά ένας άλλος, μικρότερος, που βρισκόταν εντός του Παλατιού. Εκεί υποδέχεται εκ νέου ο αρχηγός («δημοκράτης») του δήμου των Πρασίνων την πομπή, μαζί με το «περατικό» τμήμα του δήμου. Οι εξκουβίτορες ήταν έφιππες μονάδες της αυτοκρατορικής φρουράς που είχαν αποστολή τη φύλαξη των ανακτόρων.]
________________
Καὶ δὴ τῶν δεσποτῶν ἐρχομένων καὶ ἱσταμένων εἰς τὸν εἰωθότα τόπον τῆς αὐτῶν στάσεως, ἤγουν εἰς τὴν καμάραν, λέγουσιν
οἱ κράκται· «Πολλά, πολλά, πολλά».
Ὁ λαός· «Πολλὰ ἔτη, εἰς πολλά.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι, ἡ ἐκλογὴ τῆς Τριάδος.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ γ′· «῞Αγιε.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι, ὁ δεῖνα καὶ ὁ δεῖνα αὐτοκράτορες Ῥωμαίων.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ τρίτου· «῞Αγιε».
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι, οἱ θεράποντες τοῦ Κυρίου.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ γ′· «῞Αγιε.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι, ὁ δεῖνα καὶ ὁ δεῖνα αὐγοῦσται τῶν Ῥωμαίων.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ γ′· «῞Αγιε.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι, δεσπόται, σὺν ταῖς αὐγούσταις καὶ τοῖς πορφυρογεννήτοις.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαός· «Πολυχρόνιον ποιήσῃ ὁ Θεὸς τὴν ἁγίαν βασιλείαν σας εἰς πολλὰ ἔτη.»
________________
[Οι καθιερωμένες ευχές προς την αυτοκρατορική οικογένεια δίνονται τώρα μπροστά στον ναό των Αγίων Αποστόλων από τον δήμο των Πρασίνων (αρχηγός και στρατιωτικό σώμα) και από τους κοσμικούς τραγουδιστές, εναλλάξ, όπως και προηγουμένως].
________________
Δοχὴ γ′, ἔνδοθεν τῆς Χαλκῆς· δέχεται ἐκεῖσε ὁ δημοκράτης τῶν Βενέτων, ἤγουν ὁ δομέστικος τῶν σχολῶν, μετὰ τοῦ περατικοῦ δήμου τῶν Βενέτων, καὶ μήπω τῶν δεσποτῶν φθασάντων ἐκεῖσε, λέγουσιν οἱ κράκται τὴν φωνήν, ἦχ. γ′·
________________
[Επόμενη στάση της πομπής είναι το εσωτερικό μέρος της Χαλκής πύλης, που είναι η κεντρική είσοδος του Μεγάλου Παλατίου. Εκεί αναμένει την αυτοκρατορική πομπή και πάλι ο αρχηγός του δήμου των Βενέτων, ο οποίος έχει μετακινηθεί εν τω μεταξύ από το Τριβουνάλιο και βρίσκεται τώρα στη Χαλκή πύλη αναμένοντας την αυτοκρατορική πομπή.]
________________
Δοχὴ δ′, ἔξωθεν τῆς Χαλκῆς· δέχεται ἐκεῖσε ὁ δήμαρχος τῶν Βενέτων μετὰ τοῦ δήμου τοῦ Λευκοῦ, καὶ λέγουσιν οἱ κράκται τὴν φωνήν, ἦχ. γ′·
________________
[Νέα στάση της πομπής στην εξωτερική πλευρά της Χαλκής πύλης, όπου την πομπή αναμένει ο δήμαρχος των Γαλάζιων, δηλαδή ο αρχηγός του πολιτικού τμήματος του δήμου, μαζί με μέλη του δήμου των Λευκών. Η πομπή πλέον βρίσκεται έξω από το Μέγα Παλάτιον. Εντός του Παλατιού η υποδοχή της πομπής έγινε από στρατιωτικά τμήματα, έξω από το Παλάτι τα τμήματα που συμμετέχουν είναι πολιτικά/αστικά].
Αναπαράσταση της εξωτερικής όψης της Χαλκής πύλης του Μεγάλου Παλατίου:
________________
Δοχὴ ε′, εἰς τὸν λεγόμενον Ἀχιλλέα, πλησίον τῆς μεγάλης πύλης τῆς Μελέτης· δέχεται ἐκεῖσε ὁ δήμαρχος τῶν Πρασίνων μετὰ τοῦ δήμου τοῦ Ῥουσίου, καὶ λέγουσιν οἱ κράκται τὴν φωνήν, ἦχ. α′·
________________
[Ο «Αχιλλεύς» είναι η στήλη του Ιουστινιανού στο Αυγουσταίον, μικρή πλατεία δίπλα στον ναό της Αγίας Σοφίας. Η στήλη ονομαζόταν έτσι λόγω των ενδυμάτων του Ιουστινιανού που παρομοιάζονταν με αυτά του μυθικού Αχιλλέα, ώστε να τονίζεται η ηρωική διάσταση του αυτοκράτορα που κατάφερε να αποκαταστήσει την κυριαρχία της αυτοκρατορίας στη Δύση. Στη στήλη αυτή βρίσκεται τώρα ο αρχηγός του πολιτικού τμήματος του δήμου των Πρασίνων μαζί με μέλη του δήμου των Κόκκινων και δίνουν και αυτοί με τη σειρά τους τις ευχές τους στην πομπή των δεσποτών, δηλαδή στην αυτοκρατορική οικογένεια.]
Αναπαράσταση της στήλης του Ιουστινιανού στο Αυγουσταίον:
Αναπαράσταση της πλατείας του Αυγουσταίου:
________________
Δοχὴ Ϛ′, εἰς τὸ ὡρολόγιον τῆς Ἁγίας Σοφίας· δέχονται ἐκεῖσε ὁ δήμαρχος τῶν Βενέτων μετὰ τοῦ δήμου τοῦ Λευκοῦ, καὶ λέγουσιν οἱ κράκται τὴν φωνήν, ἦχ. γ′·
οἱ κράκται· «Πολλά, πολλά, πολλά.»
Ὁ λαός· «Πολλὰ ἔτη, εἰς πολλά.»
Οἱ κράκται· «Ὁ τῶν πάντων Ποιητὴς καὶ Δεσπότης.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ τρίτου· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι».
<Οἱ κράκται>· «Ὁ τεχθεὶς ἐκ Παρθένου ἁγίας.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ γ′. «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι.»
Οἱ κράκται· «Τοὺς χρόνους ὑμῶν πληθύνῃ σὺν ταῖς αὐγούσταις καὶ τοῖς πορφυρογεννήτοις.»
Ὁ λαός· «Πολυχρόνιον ποιήσῃ ὁ Θεὸς τὴν ἁγίαν βασιλείαν σας εἰς πολλὰ ἔτη.»
________________
[Το «Ωρολόγιον» της Αγίας Σοφίας ήταν ένα κτήριο που λειτουργούσε ως παρατηρητήριο και ως αίθουσα υπολογισμού του χρόνου. Λειτουργούσε επίσης και ως είσοδος στον ναό, την οποία χρησιμοποιούσε μόνο ο αυτοκράτορας. Σύμφωνα με μια περιγραφή του κτηρίου, ήταν «ένα κτήριο στο οποίο υπήρχαν 24 μικρές πόρτες, για κάθε μία από τις 24 ώρες της ημέρας και της νύχτας. Όταν περνούσε μία ώρα, άνοιγε μια πόρτα από μόνη της».]
________________
῾Υποστροφὴ τῶν δεσποτῶν ἀπὸ τῆς Ἁγίας Σοφίας πρὸς τὸ παλάτιον. Τῶν δεσποτῶν στεφομένων ὑπὸ τοῦ πατριάρχου ἐν τῷ εἰωθότι τόπῳ τοῦ Ἁγίου Φρέατος ἔνδον τοῦ βήλου, λέγουσιν οἱ κράκται τὴν φωνήν, ἦχ. γ′·
οἱ κράκται· «Καλῶς ἤλθετε, τὸ πρόβλημα τῆς Τριάδος.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ γ′. «Καλῶς ἤλθετε».
Τὰ δὲ τῆς εὐφημίας ἄκτα ᾄδονται παρά τε τῶν κρακτῶν καὶ τοῦ λαοῦ, καθὼς καὶ ἐν ταῖς λοιπαῖς δοχαῖς προείρηται· τὸ δὲ τελευταῖον ἄκτον λέγουσιν
οἱ κράκται· «Προσκυνήσαντες τοῦ τεχθέντος Χριστοῦ τὴν δόξαν».
Καὶ ὁ λαός· «Πολυχρόνιον ποιήσῃ ὁ Θεὸς τὴν ἁγίαν βασιλείαν σας εἰς πολλὰ ἔτη»
________________
[Επιστροφή της πομπής προς το Παλάτι μετά την τιμητική στέψη τους από τον πατριάρχη στον χώρο του Αγίου Φρέατος, δηλαδή στην ιερή κρήνη έξω από την Αγία Σοφία, η οποία, όπως βλέπουμε, ήταν καλυμμένη με κουρτίνες («βήλα»).]
________________
Δοχὴ δευτέρα, ἔξω τοῦ θόλου τῆς σιδηρᾶς πύλης· δέχεται ὁ τοῦ μέρους τῶν Πρασίνων δήμαρχος μετὰ τοῦ δήμου τοῦ Λευκοῦ, καὶ λέγουσιν οἱ κράκται τὴν φωνήν, ἦχ. γ′·
________________
[Δεύτερη στάση κατά την επιστροφή, και οι ευχές τώρα δίνονται από τον δήμο των Λευκών, μαζί με τον οποίο βρίσκεται και ο δήμαρχος των Πράσινων].
________________
Δοχὴ τρίτη, ἔνδοθεν τῆς Χαλκῆς· δέχεται κἀκεῖσε ὁ δημοκράτης τῶν Βενέτων, ἤγουν ὁ δομέστικος τῶν σχολῶν, μετὰ καὶ τοῦ περατικοῦ δήμου τῶν Βενέτων, καὶ λέγουσιν οἱ κράκται τὸν ἀπελατικόν, ἦχ. γ′·
________________
[Είσοδος και πάλι στο Μέγα Παλάτιον μέσω της Χαλκής πύλης όπου βρίσκονται τα στρατιωτικά σώματα των Γαλάζιων που υποδέχονται και πάλι την αυτοκρατορική πομπή. Αυτοί έχουν παραμείνει στην πύλη, όπου βρίσκονταν και πριν, όταν η πομπή αρχικά βγήκε από το Παλάτι για να κατευθυνθεί προς την Αγία Σοφία.]
________________
Δοχὴ τετάρτη, εἰς τοὺς Ἁγίους Ἀποστόλους, ἤγουν εἰς τὰς Σχολάς· δέχεται κἀκεῖσε ὁ δημοκράτης τῶν Πρασίνων, ἤγουν ὁ ἐκσκουβίτος μετὰ καὶ τοῦ περατικοῦ δήμου τῶν Πρασίνων. Καὶ λέγουσιν οἱ κράκται τοῦ περατικοῦ τὴν φωνήν, ἦχ. γ′·
________________
[Στον ναό των Αγίων Αποστόλων του Παλατιού το στρατιωτικό τμήμα των Πράσινων υποδέχεται και πάλι την αυτοκρατορική πομπή που επιστρέφει.]
________________
________________
[Η πομπή φτάνει στο τέλος της, στην πλατεία του Τριβουναλίου, έξω από το κτήριο του ανακτόρου της Δάφνης.]
Η ευρύτερη περιοχή που περιγράφεται στην τελετή σε κίτρινο πλαίσιο και η υπόλοιπη έκταση του Μεγάλου Παλατιού, στο νοτιοανατολικό τμήμα της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης:
________________
Εἰδέναι δὲ δεῖ ὅτι, κατὰ τὸν τύπον καὶ τὴν τάξιν ταύτης τῆς ἑορτῆς, γίνονται αἱ δοχαὶ καὶ εὐφημίαι τῆς τε ἑορτῆς τῶν Φώτων καὶ τῆς ἑορτῆς τοῦ ἁγίου Πάσχα καὶ τῆς ἑορτῆς τῆς ἁγίας Πεντηκοστῆς καὶ τῆς ἑορτῆς τῆς Μεταμορφώσεως, καὶ ἀπιόντων ἐν τῇ Ἁγίᾳ Σοφίᾳ τῶν δεσποτῶν καὶ πάλιν ἀπ’ αὐτῆς ὑποστρεφόντων ἐν τῷ παλατίῳ.
________________
[Εκτός από τα Χριστούγεννα το ίδιο τελετουργικό και η περιγραφείσα πομπή ακολουθείται και στις άλλες αναφερόμενες εδώ θρησκευτικές εορτές.]
__________
᾿Ιστέον ὅτι τῇ ἑορτῇ τῶν Χριστουγέννων, ἐν τῷ κοιτῶνι τῆς Δάφνης ἀλλάσσουσιν οἱ δεσπόται τὰ πορφυρᾶ διβητήσια καὶ τὰς τούτων χλαμύδας καὶ στέμματα πράσινα, ἐν δὲ τῇ ὑποστροφῇ στέμματα λευκά.
________________
[Τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας κατά την εορτή των Χριστουγέννων δεν φορούν πορφυρά ενδύματα και στέμματα, αλλά πράσινα, κατά τη διάρκεια της πομπής, και λευκά όταν γυρίσουν από αυτήν.]
________________
Τὰ ὑπὸ τῶν καγκελλαρίων τοῦ κοιαίστωρος ἐν ταῖς προελεύσεσι τῶν δεσποτῶν ἐν τῇ Μεγάλῃ ᾿Εκκλησίᾳ ῥωμαϊστὶ ᾀδόμενα. Τὰ Χριστούγεννα. «Δὲ Μαρίε Βέργηνε νάτους ἐτ Μάγια δ’ ωριεντε κοὺμ μούνερα ἀδοράντες.» ῾Ερμηνεύεται· «᾿Εκ Μαρίας τῆς παρθένου ἐγεννήθη, καὶ Μάγοι ἐξ ἀνατολῶν μετὰ δώρων προσκυνοῦσιν.»
________________
[Στη θεία λειτουργία της εορτής των Χριστουγέννων ψάλλεται και ένα λατινικό τροπάριο. Η αυτοκρατορία δεν έπαψε ποτέ ιδεολογικά να αποτελεί οικουμενική «βασιλεία των Ρωμαίων».]
Παράσταση με τη γέννηση του Ιησού Χριστού (μωσαϊκό στη Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη)________________
Ο Κωνσταντίνος Ζ΄ (Πορφυρογέννητος) ήταν ένας αυτοκράτορας εξαιρετικά μορφωμένος και διανοούμενος, όπως και ο πατέρας του ο Λέων ΣΤ΄. Έχοντας περάσει μεγάλο μέρος της ζωής του στη σκιά της διακυβέρνησης του πεθερού του, Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού, αφιερώθηκε στη μελέτη. Άφησε τεράστιο συγγραφικό έργο, με εξέχον το σύγγραμμά του «Περί βασιλείου τάξεως», το οποίο έχει σωθεί και αποτελεί τη βασική πηγή των ιστορικών σχετικά με το πολύπλοκο και βαρύ πρωτόκολλο που ακολουθούσαν οι Βυζαντινοί αξιωματούχοι και κυρίως η αυτοκρατορική οικογένεια. Το παρακάτω κείμενο είναι το απόσπασμα του προαναφερθέντος έργου, που περιγράφει την αυτοκρατορική τελετή της εορτής των Χριστουγέννων, όπως αυτή διεξαγόταν στην εποχή της μακεδονικής δυναστείας (10ος αιώνας μ.Χ.).
________________
Ἄκτα τῆς ἑορτῆς τῶν Χριστουγέννων
Ἐξιόντων τῶν δεσποτῶν ἀπὸ τοῦ παλατίου εἰς τὴν προέλευσιν καὶ τῆς
εἰωθυίας πάσης τάξεως ἐπακολουθούσης, γίνεται πρώτη δοχὴ εἰς τὸ
Τριβουνάλιον, ἤγουν εἰς τοὺς Λύχνους, καὶ δέχεται κἀκεῖσε ὁ δημοκράτης
τῶν Βενέτων, ἤγουν ὁ δομέστικος τῶν σχολῶν, μετὰ καὶ τοῦ περατικοῦ δήμου
τῶν Βενέτων, καὶ μήπω τῶν δεσποτῶν φθασάντων ἐκεῖσε, λέγουσιν οἱ
κράκται τὴν φωνήν, ἦχ. γ′·
«Ἀστὴρ τὸν ἥλιον προμηνύει ἐν Βηθλεὲμ Χριστὸν ἀνατείλαντα ἐκ παρθένου.»
________________
[Τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας
βγαίνουν από το παλάτι της Δάφνης, συνοδευόμενα από αξιωματούχους του
Μεγάλου Παλατιού. Στην πλατεία του Τριβουναλίου τούς αναμένει ο αρχηγός
της παράταξης («δήμου») των Γαλάζιων («Βενέτων»), που έχει το αξίωμα του
«δομέστικου των σχολών», είναι δηλαδή ο διοικητής της παλαιότερης από
τις επίλεκτες μονάδες του αυτοκρατορικού στρατού στην Κωνσταντινούπολη,
και μαζί του βρίσκεται και το στρατιωτικό τμήμα της ομάδας που ήταν
εγκατεστημένο στο Πέραν («περατικός δήμος»). Οι τέσσερεις δήμοι της
Κωνσταντινούπολης (Βένετοι, Πράσινοι, Ρούσιοι και Λευκοί) χωρίζονταν σε
δύο τμήματα ο καθένας εσωτερικά: στο «περατικόν», με καθαρά στρατιωτικές
αρμοδιότητες και επικεφαλής τους «δομέστικους», και στο «πολιτικόν», με
αστικά καθήκοντα και επικεφαλής τους «δημάρχους»].
Αναπαράσταση της κεντρικής εισόδου του ανακτόρου της Δάφνης:Αναπαράσταση της εσωτερικής αυλής του ανακτόρου της Δάφνης, στα νότια, με την εκκλησία του Αγίου Στεφάνου εντός αυτής:
Το ανάκτορο της Δάφνης (1), στα νότια η αυλή του ανακτόρου με τον Άγιο Στέφανο (2) και στα βόρεια η πλατεία του Τριβουναλίου (3)
________________
Δοχὴ α′. Καὶ δὴ τῶν δεσποτῶν ἐρχομένων καὶ ἱσταμένων εἰς τὸν εἰωθότα τόπον τῆς αὐτῶν στάσεως, ἤγουν εἰς τὴν καμάραν, λέγουσιν
οἱ κράκται· «Πολλά, πολλά, πολλά».
Ὁ λαός· «Πολλὰ ἔτη, εἰς πολλά».
Καὶ πάλιν οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι ἡ ἔνθεος βασιλεία.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ τρίτου· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι, οἱ θεράποντες τοῦ Κυρίου.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ τρίτου· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι, ὁ δεῖνα καὶ ὁ δεῖνα αὐτοκράτορες Ῥωμαίων.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ τρίτου· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι ὁ δεῖνα καὶ ὁ δεῖνα αὐγοῦσται τῶν Ῥωμαίων.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ τρίτου· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι σὺν ταῖς αὐγούσταις καὶ τοῖς πορφυρογεννήτοις.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἅπαξ· «Πολυχρόνιον ποιήσῃ ὁ Θεὸς τὴν ἁγίαν βασιλείαν σας εἰς πολλὰ ἔτη.»
________________
[Στην πρώτη υποδοχή της αυτοκρατορικής πομπής στο Τριβουνάλιο ακούγονται μελωδικές ευχές προς τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας, τις οποίες αποδίδουν εναλλάξ οι «κράκται», δηλαδή κοσμικοί τραγουδιστές, και τα στρατιωτικά μέλη του δήμου των Γαλάζιων, ο «λαός».]
________________
Δοχὴ β′, πρὸ τῶν πυλῶν τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, ἤγουν εἰς τὰς Σχολάς. Δέχεται ἐκεῖσε ὁ δημοκράτης τῶν Πρασίνων, ἤγουν ὁ ἐκσκούβικος, μετὰ τοῦ περατικοῦ δήμου τῶν Πρασίνων, καὶ μήπω τῶν δεσποτῶν φθασάντων ἐκεῖσε, λέγουσιν οἱ κράκται τὴν φωνήν, ἦχ. γ′·
«Ὁ ἀμήτωρ ἐν οὐρανοῖς, ἀπάτωρ τίκτεται ἐπὶ τῆς γῆς.»
Ἄλλο·
«Ὁ φυτουργὸς τῶν ἀνθρώπων φιλάνθρωπος καταδέχεται ἄνθρωπος γεννηθῆναι.»
________________
[Η δεύτερη υποδοχή της πομπής γίνεται μπροστά στον ναό των Αγίων Αποστόλων. Δεν είναι ο γνωστός ναός που βρισκόταν στον τέταρτο λόφο της Πόλης, αλλά ένας άλλος, μικρότερος, που βρισκόταν εντός του Παλατιού. Εκεί υποδέχεται εκ νέου ο αρχηγός («δημοκράτης») του δήμου των Πρασίνων την πομπή, μαζί με το «περατικό» τμήμα του δήμου. Οι εξκουβίτορες ήταν έφιππες μονάδες της αυτοκρατορικής φρουράς που είχαν αποστολή τη φύλαξη των ανακτόρων.]
________________
Καὶ δὴ τῶν δεσποτῶν ἐρχομένων καὶ ἱσταμένων εἰς τὸν εἰωθότα τόπον τῆς αὐτῶν στάσεως, ἤγουν εἰς τὴν καμάραν, λέγουσιν
οἱ κράκται· «Πολλά, πολλά, πολλά».
Ὁ λαός· «Πολλὰ ἔτη, εἰς πολλά.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι, ἡ ἐκλογὴ τῆς Τριάδος.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ γ′· «῞Αγιε.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι, ὁ δεῖνα καὶ ὁ δεῖνα αὐτοκράτορες Ῥωμαίων.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ τρίτου· «῞Αγιε».
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι, οἱ θεράποντες τοῦ Κυρίου.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ γ′· «῞Αγιε.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι, ὁ δεῖνα καὶ ὁ δεῖνα αὐγοῦσται τῶν Ῥωμαίων.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ γ′· «῞Αγιε.»
Οἱ κράκται· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι, δεσπόται, σὺν ταῖς αὐγούσταις καὶ τοῖς πορφυρογεννήτοις.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαός· «Πολυχρόνιον ποιήσῃ ὁ Θεὸς τὴν ἁγίαν βασιλείαν σας εἰς πολλὰ ἔτη.»
________________
[Οι καθιερωμένες ευχές προς την αυτοκρατορική οικογένεια δίνονται τώρα μπροστά στον ναό των Αγίων Αποστόλων από τον δήμο των Πρασίνων (αρχηγός και στρατιωτικό σώμα) και από τους κοσμικούς τραγουδιστές, εναλλάξ, όπως και προηγουμένως].
________________
Δοχὴ γ′, ἔνδοθεν τῆς Χαλκῆς· δέχεται ἐκεῖσε ὁ δημοκράτης τῶν Βενέτων, ἤγουν ὁ δομέστικος τῶν σχολῶν, μετὰ τοῦ περατικοῦ δήμου τῶν Βενέτων, καὶ μήπω τῶν δεσποτῶν φθασάντων ἐκεῖσε, λέγουσιν οἱ κράκται τὴν φωνήν, ἦχ. γ′·
«Σειρὰς ῥηγνύων τῆς ἁμαρτίας σπαργανοῦται Θεὸς ἐν φάτνῃ.»
Τὰ δὲ τῆς εὐφημίας ἄκτα ᾄδονται παρά τε τῶν κρακτῶν καὶ τοῦ λαοῦ, καθὼς καὶ ἐν ταῖς λοιπαῖς δοχαῖς.________________
[Επόμενη στάση της πομπής είναι το εσωτερικό μέρος της Χαλκής πύλης, που είναι η κεντρική είσοδος του Μεγάλου Παλατίου. Εκεί αναμένει την αυτοκρατορική πομπή και πάλι ο αρχηγός του δήμου των Βενέτων, ο οποίος έχει μετακινηθεί εν τω μεταξύ από το Τριβουνάλιο και βρίσκεται τώρα στη Χαλκή πύλη αναμένοντας την αυτοκρατορική πομπή.]
________________
Δοχὴ δ′, ἔξωθεν τῆς Χαλκῆς· δέχεται ἐκεῖσε ὁ δήμαρχος τῶν Βενέτων μετὰ τοῦ δήμου τοῦ Λευκοῦ, καὶ λέγουσιν οἱ κράκται τὴν φωνήν, ἦχ. γ′·
«Ἀστὴρ προτρέχει καὶ λάμπει ἐν
σπηλαίῳ, τὸν Δεσπότην τοῦ ἡλίου τοῖς μάγοις καταμηνῦσαι· βρέφος γὰρ
ὤφθη, καὶ σὰρξ ἐκ τῆς Παρθένου, τὴν παλαιὰν παρακοὴν τοῦ Ἀδὰμ
ἐξαφανίζων. Αὐτὸς τὸ κράτος ὑμῶν, δεσπόται, εἰς μῆκος χρόνων φυλάξῃ εἰς
ἀνέγερσιν Ῥωμαίων.»
Τὰ δὲ τῆς εὐφημίας ἄκτα ᾄδονται παρά τε τῶν κρακτῶν καὶ τοῦ λαοῦ, καθὼς καὶ ἐν τῇ α′ δοχῇ εἴρηται.________________
[Νέα στάση της πομπής στην εξωτερική πλευρά της Χαλκής πύλης, όπου την πομπή αναμένει ο δήμαρχος των Γαλάζιων, δηλαδή ο αρχηγός του πολιτικού τμήματος του δήμου, μαζί με μέλη του δήμου των Λευκών. Η πομπή πλέον βρίσκεται έξω από το Μέγα Παλάτιον. Εντός του Παλατιού η υποδοχή της πομπής έγινε από στρατιωτικά τμήματα, έξω από το Παλάτι τα τμήματα που συμμετέχουν είναι πολιτικά/αστικά].
Αναπαράσταση της εξωτερικής όψης της Χαλκής πύλης του Μεγάλου Παλατίου:
________________
Δοχὴ ε′, εἰς τὸν λεγόμενον Ἀχιλλέα, πλησίον τῆς μεγάλης πύλης τῆς Μελέτης· δέχεται ἐκεῖσε ὁ δήμαρχος τῶν Πρασίνων μετὰ τοῦ δήμου τοῦ Ῥουσίου, καὶ λέγουσιν οἱ κράκται τὴν φωνήν, ἦχ. α′·
«Ὁ ἀμήτωρ ἐν οὐρανοῖς· ἀπάτωρ τίκτεται ἐπὶ τῆς γῆς.»
Τὰ δὲ τῆς εὐφημίας ἄκτα ᾄδονται παρά τε τῶν κρακτῶν καὶ τοῦ λαοῦ, καθὼς καὶ ἐν ταῖς λοιπαῖς δοχαῖς.________________
[Ο «Αχιλλεύς» είναι η στήλη του Ιουστινιανού στο Αυγουσταίον, μικρή πλατεία δίπλα στον ναό της Αγίας Σοφίας. Η στήλη ονομαζόταν έτσι λόγω των ενδυμάτων του Ιουστινιανού που παρομοιάζονταν με αυτά του μυθικού Αχιλλέα, ώστε να τονίζεται η ηρωική διάσταση του αυτοκράτορα που κατάφερε να αποκαταστήσει την κυριαρχία της αυτοκρατορίας στη Δύση. Στη στήλη αυτή βρίσκεται τώρα ο αρχηγός του πολιτικού τμήματος του δήμου των Πρασίνων μαζί με μέλη του δήμου των Κόκκινων και δίνουν και αυτοί με τη σειρά τους τις ευχές τους στην πομπή των δεσποτών, δηλαδή στην αυτοκρατορική οικογένεια.]
Αναπαράσταση της στήλης του Ιουστινιανού στο Αυγουσταίον:
Αναπαράσταση της πλατείας του Αυγουσταίου:
________________
Δοχὴ Ϛ′, εἰς τὸ ὡρολόγιον τῆς Ἁγίας Σοφίας· δέχονται ἐκεῖσε ὁ δήμαρχος τῶν Βενέτων μετὰ τοῦ δήμου τοῦ Λευκοῦ, καὶ λέγουσιν οἱ κράκται τὴν φωνήν, ἦχ. γ′·
«Τὸν ἐν Ἐδὲμ παράδεισον
ἠνέῳξεν ἐν Βηθλεὲμ ἡ Παρθένος, ἐξ ἧς ὁ Χριστὸς καὶ Θεὸς ἡμῶν εὐδόκησε
τεχθῆναι· σαρκωθεὶς γὰρ ἐξ αὐτῆς φιλανθρώπως τῆς πικρᾶς ἠλευθέρωσεν ἡμᾶς
γεύσεως τῆς ἁμαρτίας· τὸν γλυκασμὸν τῆς ἀφάτου αὐτοῦ μεγάλης ἐξουσίας
καὶ τὴν ἐν κρυφίῳ τρυφὴν ἐξ αὐτῆς Σωτῆρα ἡμῶν εὑρηκότες, σύμφοιτοι
γεγόναμεν τῆς θείας αὐτοῦ κληρονομίας.»
Καὶ δὴ τῶν δεσποτῶν ἐρχομένων καὶ ἱσταμένων εἰς τὸν εἰωθότα τόπον τῆς αὐτῶν στάσεως, ἤγουν εἰς τὸ ὡρολόγιον, λέγουσινοἱ κράκται· «Πολλά, πολλά, πολλά.»
Ὁ λαός· «Πολλὰ ἔτη, εἰς πολλά.»
Οἱ κράκται· «Ὁ τῶν πάντων Ποιητὴς καὶ Δεσπότης.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ τρίτου· «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι».
<Οἱ κράκται>· «Ὁ τεχθεὶς ἐκ Παρθένου ἁγίας.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ γ′. «Πολλοὶ ὑμῖν χρόνοι.»
Οἱ κράκται· «Τοὺς χρόνους ὑμῶν πληθύνῃ σὺν ταῖς αὐγούσταις καὶ τοῖς πορφυρογεννήτοις.»
Ὁ λαός· «Πολυχρόνιον ποιήσῃ ὁ Θεὸς τὴν ἁγίαν βασιλείαν σας εἰς πολλὰ ἔτη.»
________________
[Το «Ωρολόγιον» της Αγίας Σοφίας ήταν ένα κτήριο που λειτουργούσε ως παρατηρητήριο και ως αίθουσα υπολογισμού του χρόνου. Λειτουργούσε επίσης και ως είσοδος στον ναό, την οποία χρησιμοποιούσε μόνο ο αυτοκράτορας. Σύμφωνα με μια περιγραφή του κτηρίου, ήταν «ένα κτήριο στο οποίο υπήρχαν 24 μικρές πόρτες, για κάθε μία από τις 24 ώρες της ημέρας και της νύχτας. Όταν περνούσε μία ώρα, άνοιγε μια πόρτα από μόνη της».]
________________
῾Υποστροφὴ τῶν δεσποτῶν ἀπὸ τῆς Ἁγίας Σοφίας πρὸς τὸ παλάτιον. Τῶν δεσποτῶν στεφομένων ὑπὸ τοῦ πατριάρχου ἐν τῷ εἰωθότι τόπῳ τοῦ Ἁγίου Φρέατος ἔνδον τοῦ βήλου, λέγουσιν οἱ κράκται τὴν φωνήν, ἦχ. γ′·
«Ἀστὴρ τὸν ἥλιον προμηνύει» καὶ τὰ ἑξῆς.
Καὶ δὴ τῶν δεσποτῶν ἐξιόντων καὶ ἱσταμένων, λέγουσινοἱ κράκται· «Καλῶς ἤλθετε, τὸ πρόβλημα τῆς Τριάδος.»
Φθογγεῖ καὶ ὁ λαὸς ἐκ γ′. «Καλῶς ἤλθετε».
Τὰ δὲ τῆς εὐφημίας ἄκτα ᾄδονται παρά τε τῶν κρακτῶν καὶ τοῦ λαοῦ, καθὼς καὶ ἐν ταῖς λοιπαῖς δοχαῖς προείρηται· τὸ δὲ τελευταῖον ἄκτον λέγουσιν
οἱ κράκται· «Προσκυνήσαντες τοῦ τεχθέντος Χριστοῦ τὴν δόξαν».
Καὶ ὁ λαός· «Πολυχρόνιον ποιήσῃ ὁ Θεὸς τὴν ἁγίαν βασιλείαν σας εἰς πολλὰ ἔτη»
________________
[Επιστροφή της πομπής προς το Παλάτι μετά την τιμητική στέψη τους από τον πατριάρχη στον χώρο του Αγίου Φρέατος, δηλαδή στην ιερή κρήνη έξω από την Αγία Σοφία, η οποία, όπως βλέπουμε, ήταν καλυμμένη με κουρτίνες («βήλα»).]
________________
Δοχὴ δευτέρα, ἔξω τοῦ θόλου τῆς σιδηρᾶς πύλης· δέχεται ὁ τοῦ μέρους τῶν Πρασίνων δήμαρχος μετὰ τοῦ δήμου τοῦ Λευκοῦ, καὶ λέγουσιν οἱ κράκται τὴν φωνήν, ἦχ. γ′·
«Ὁ οὐρανὸς τὸν ἀστέρα πέμπει
καθοδηγῶν τοὺς μάγους ἐν τῇ γεννήσει, ἡ γῆ τὸ σπήλαιον εὐτρεπίζει
ὑποδέξασθαι τὸν τῶν ὅλων ποιητήν· ἀλλ’ αὐτὸς ὁ τὴν ἡμετέραν
προσλαβόμενος σάρκα ἐκ τῆς Παρθένου, τὴν ὑμῶν θεόστεπτον βασιλείαν
φυλάξῃ ἐν τῇ πορφύρᾳ.»
Τὰ δὲ τῆς εὐφημίας ἄκτα ᾄδονται παρὰ τῶν κρακτῶν καὶ τοῦ λαοῦ, καθὼς καὶ ἐν τῇ πρώτῃ δοχῇ τῆς ὑποστροφῆς εἴρηται.________________
[Δεύτερη στάση κατά την επιστροφή, και οι ευχές τώρα δίνονται από τον δήμο των Λευκών, μαζί με τον οποίο βρίσκεται και ο δήμαρχος των Πράσινων].
________________
Δοχὴ τρίτη, ἔνδοθεν τῆς Χαλκῆς· δέχεται κἀκεῖσε ὁ δημοκράτης τῶν Βενέτων, ἤγουν ὁ δομέστικος τῶν σχολῶν, μετὰ καὶ τοῦ περατικοῦ δήμου τῶν Βενέτων, καὶ λέγουσιν οἱ κράκται τὸν ἀπελατικόν, ἦχ. γ′·
«Τὸν ἐν Ἐδὲμ παράδεισον ἠνέῳξεν ἐν Βηθλεὲμ ἡ Παρθένος», καὶ τὰ ἑξῆς.
Τὰ δὲ τῆς εὐφημίας ἄκτα ᾄδονται παρά τε τῶν κρακτῶν καὶ τοῦ λαοῦ, καθὼς καὶ ἐν τῇ πρώτῃ δοχῇ τῆς ὑποστροφῆς εἴρηται.________________
[Είσοδος και πάλι στο Μέγα Παλάτιον μέσω της Χαλκής πύλης όπου βρίσκονται τα στρατιωτικά σώματα των Γαλάζιων που υποδέχονται και πάλι την αυτοκρατορική πομπή. Αυτοί έχουν παραμείνει στην πύλη, όπου βρίσκονταν και πριν, όταν η πομπή αρχικά βγήκε από το Παλάτι για να κατευθυνθεί προς την Αγία Σοφία.]
________________
Δοχὴ τετάρτη, εἰς τοὺς Ἁγίους Ἀποστόλους, ἤγουν εἰς τὰς Σχολάς· δέχεται κἀκεῖσε ὁ δημοκράτης τῶν Πρασίνων, ἤγουν ὁ ἐκσκουβίτος μετὰ καὶ τοῦ περατικοῦ δήμου τῶν Πρασίνων. Καὶ λέγουσιν οἱ κράκται τοῦ περατικοῦ τὴν φωνήν, ἦχ. γ′·
«Ὁ πάσης κτίσεως πληρωτὴς καὶ
δεσπότης ἀκενώτῳ κενώσει τῇ πρὸς ἡμᾶς ἐκκενοῦται, ἵνα τὸν ἄνω πληρώσῃ
κόσμον ἐκ τοῦ ἡμῶν κατωτάτου γένους ὁ ζωοδότης αὐτὸς τὸ κέρας ὑμῶν,
δεσπόται, ἀνυψώσῃ ἐν πάσῃ τῇ οἰκουμένῃ, τὰ ἔθνη πάντα δουλώσῃ τοῦ
προσφέρειν, ὡς οἱ μάγοι, τὰ δῶρα τῇ ὑμῶν βασιλείᾳ».
Τὰ δὲ τῆς εὐφημίας ἄκτα ᾄδονται παρά τε τῶν κρακτῶν καὶ τοῦ λαοῦ, καθὼς καὶ ἐν τῇ δευτέρᾳ δοχῇ εἴρηται.________________
[Στον ναό των Αγίων Αποστόλων του Παλατιού το στρατιωτικό τμήμα των Πράσινων υποδέχεται και πάλι την αυτοκρατορική πομπή που επιστρέφει.]
________________
Δοχὴ πέμπτη, εἰς τὸ Τριβουνάλιον, ἤγουν εἰς
τοὺς Λύχνους· δέχεται ἐκεῖσε ὁ δημοκράτης τῶν Βενέτων, ἤγουν ὁ
δομέστικος τῶν σχολῶν, μετὰ καὶ τοῦ περατικοῦ δήμου τῶν Βενέτων, καὶ
λέγουσιν οἱ κράκται τὸ ἀπελατικόν, ἦχ. γ′·
«Ἀστὴρ προτρέχει καὶ λάμπει ἐν σπηλαίῳ» καὶ τὰ ἑξῆς.
Τὰ δὲ τῆς εὐφημίας ἄκτα ᾄδονται παρά τε τῶν κρακτῶν καὶ τοῦ λαοῦ, καθὼς καὶ ἐν τῇ πρώτῃ δοχῇ εἴρηται.________________
[Η πομπή φτάνει στο τέλος της, στην πλατεία του Τριβουναλίου, έξω από το κτήριο του ανακτόρου της Δάφνης.]
Η ευρύτερη περιοχή που περιγράφεται στην τελετή σε κίτρινο πλαίσιο και η υπόλοιπη έκταση του Μεγάλου Παλατιού, στο νοτιοανατολικό τμήμα της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης:
________________
Εἰδέναι δὲ δεῖ ὅτι, κατὰ τὸν τύπον καὶ τὴν τάξιν ταύτης τῆς ἑορτῆς, γίνονται αἱ δοχαὶ καὶ εὐφημίαι τῆς τε ἑορτῆς τῶν Φώτων καὶ τῆς ἑορτῆς τοῦ ἁγίου Πάσχα καὶ τῆς ἑορτῆς τῆς ἁγίας Πεντηκοστῆς καὶ τῆς ἑορτῆς τῆς Μεταμορφώσεως, καὶ ἀπιόντων ἐν τῇ Ἁγίᾳ Σοφίᾳ τῶν δεσποτῶν καὶ πάλιν ἀπ’ αὐτῆς ὑποστρεφόντων ἐν τῷ παλατίῳ.
________________
[Εκτός από τα Χριστούγεννα το ίδιο τελετουργικό και η περιγραφείσα πομπή ακολουθείται και στις άλλες αναφερόμενες εδώ θρησκευτικές εορτές.]
__________
᾿Ιστέον ὅτι τῇ ἑορτῇ τῶν Χριστουγέννων, ἐν τῷ κοιτῶνι τῆς Δάφνης ἀλλάσσουσιν οἱ δεσπόται τὰ πορφυρᾶ διβητήσια καὶ τὰς τούτων χλαμύδας καὶ στέμματα πράσινα, ἐν δὲ τῇ ὑποστροφῇ στέμματα λευκά.
________________
[Τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας κατά την εορτή των Χριστουγέννων δεν φορούν πορφυρά ενδύματα και στέμματα, αλλά πράσινα, κατά τη διάρκεια της πομπής, και λευκά όταν γυρίσουν από αυτήν.]
________________
Τὰ ὑπὸ τῶν καγκελλαρίων τοῦ κοιαίστωρος ἐν ταῖς προελεύσεσι τῶν δεσποτῶν ἐν τῇ Μεγάλῃ ᾿Εκκλησίᾳ ῥωμαϊστὶ ᾀδόμενα. Τὰ Χριστούγεννα. «Δὲ Μαρίε Βέργηνε νάτους ἐτ Μάγια δ’ ωριεντε κοὺμ μούνερα ἀδοράντες.» ῾Ερμηνεύεται· «᾿Εκ Μαρίας τῆς παρθένου ἐγεννήθη, καὶ Μάγοι ἐξ ἀνατολῶν μετὰ δώρων προσκυνοῦσιν.»
________________
[Στη θεία λειτουργία της εορτής των Χριστουγέννων ψάλλεται και ένα λατινικό τροπάριο. Η αυτοκρατορία δεν έπαψε ποτέ ιδεολογικά να αποτελεί οικουμενική «βασιλεία των Ρωμαίων».]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου