ΤΟ ΣΑΡΑΝΤΑΛΕΙΤΟΥΡΓΟ (δ)

π. Δημητρίου Μπόκου

Εἴθισται στὴν Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ νὰ τελεῖται τὸ σαρανταλείτουργο κατὰ τὴ χρονικὴ περίοδο τῆς νηστείας τῶν Χριστουγέννων (15 Νοεμβρίου- 24 Δεκεμβρίου). Γιατί ἄραγε; Ὠφελεῖ σὲ τίποτε αὐτό; Ἡ ἀπάντηση εἶναι ἀναντίρρητα ναί. Ἡ τέλεση τῆς Θείας Λειτουργίας εἶναι ἡ πιὸ σημαντικὴ πράξη τῆς Ἐκκλησίας γιὰ τὸν ἄνθρωπο, γιὰ τὸν κόσμο ὁλόκληρο. Καὶ ἡ καθημερινή της τέλεση κατὰ τὸ σαρανταήμερο εἶναι μιὰ μεγάλη εὐλογία γιὰ τοὺς Χριστιανούς.

«Ὁ κόσμος αὐτὸς ἔχει λόγο ὕπαρξης, ὑπάρχει ἀκόμα, γιατὶ τελεῖται ἡ Θεία Λειτουργία. Ἡ Θεία Λειτουργία εἶναι τὸ μεγαλύτερο γεγονὸς τοῦ κόσμου, ἡ μεγαλύτερη πράξη ποὺ μπορεῖ νὰ τελεσθεῖ εἰς τὸν κόσμο τῶν ὁρατῶν καὶ τῶν ἀοράτων. Γι' αὐτὸ μᾶς εἶπαν οἱ Ἅγιοι Πατέρες ὅτι, ὅταν θὰ παύσει νὰ τελεῖται ἡ Θεία Λειτουργία εἰς τὸν κόσμο, τότε θὰ γίνει ἀμέσως ἡ Δευτέρα Παρουσία τοῦ Κυρίου, διότι δὲν θὰ ὑπάρχει πλέον νόημα εἰς τὴν κτίση, ἀφοῦ ἡ κτίση ὑπάρχει ἐπειδὴ τελεῖται ἡ Θεία Εὐχαριστία. Τὸ μεγαλύτερο καὶ σημαντικότερο ἔργο ποὺ μπορεῖ νὰ ἐπιτελέσει ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἡ Θεία Λειτουργία» (Μητροπολίτης Λεμεσοῦ Ἀθανάσιος).

Ρωτοῦν ὅμως πολλοί: Γιὰ ποιοὺς γίνεται τὸ σαρανταλείτουργο; Γιὰ τοὺς ζῶντες ἢ γιὰ τοὺς κεκοιμημένους; Ἡ Θεία Λειτουργία γίνεται γιὰ ὅλους. Δὲν μπορεῖ νὰ τελεσθεῖ Θεία Λειτουργία χωρὶς νὰ μνημονευθοῦν καὶ οἱ ζῶντες καὶ οἱ κεκοιμημένοι. Ἡ μνημόνευση αὐτὴ ἀποτελεῖ βασικὸ στοιχεῖο τῆς δομῆς της.

Ἡ Θεία Λειτουργία ἔχει ἕνα προπαρασκευαστικὸ μέρος ποὺ λέγεται Προσκομιδὴ ἢ Πρόθεση. Ἐκεῖ ὁ ἱερεὺς ἀπὸ τὶς προσφορὲς τῶν πιστῶν (τὰ πρόσφορα) βγάζει τὶς μερίδες ποὺ θὰ χρησιμοποιηθοῦν στὴ Θεία Εὐχαριστία καὶ τὶς τοποθετεῖ πάνω στὸ ἅγιο Δισκάριο. Οἱ μερίδες αὐτὲς εἶναι:

α. Μία τετράγωνη μεγάλη του Χριστοῦ ἀπὸ τὴν κεντρικὴ σφραγίδα τοῦ προσφόρου μὲ τὰ γράμματα ΙΣ ΧΡ ΝΙ ΚΑ (λέγεται καὶ Ἀμνός).

β. Μία τριγωνικὴ μικρὴ τῆς Παναγίας ἀπὸ τὸ ἀντίστοιχο μέρος τῆς σφραγίδας τοῦ προσφόρου, ποὺ τοποθετεῖται στὰ δεξιά του Ἀμνοῦ (ἀριστερὰ ὅπως βλέπουμε ἐμεῖς), κατὰ τὸ ψαλμικό-προφητικὸ λόγιο: «Παρέστη ἡ Βασίλισσα ἐκ δεξιῶν σου ἐν ἱματισμῷ διαχρύσῳ περιβεβλημένη, πεποικιλμένη»(Ψαλμ. 44, 10).

γ. Ἐννέα τριγωνικὲς μικρὲς τῶν ἀγγέλων καὶ τῶν ἁγίων, ἐπίσης ἀπὸ τὸ ἀντίστοιχο μέρος τῆς σφραγίδας, ποὺ τοποθετοῦνται ἀριστερὰ τοῦ Ἀμνοῦ (δεξιὰ ως πρὸς ἡμᾶς).

δ. Μία μικρὴ τριγωνικὴ γιὰ τὸν οἰκεῖο ἐπίσκοπο, μπροστὰ στὸν Ἀμνό.

ε. Πολλὲς μικρὲς μερίδες (ψίχουλα) μπροστὰ καὶ δεξιὰ τοῦ Ἀμνοῦ γιὰ τοὺς ζῶντες καὶ

ς. Πολλὲς μικρὲς μερίδες (ψίχουλα) μπροστὰ καὶ ἀριστερὰ τοῦ Ἀμνοῦ γιὰ τοὺς κεκοιμημένους.

Αὐτὸ γίνεται σὲ κάθε Θεία Λειτουργία, ὁποιαδήποτε μέρα καὶ ἂν τελεσθεῖ. Ἀπὸ τὴ διάταξη καὶ μόνο τῆς ἀκολουθίας τῆς Προσκομιδῆς λοιπὸν γίνεται φανερό, ὅτι ἡ Θεία Λειτουργία προσφέρεται ὑπὲρ πάντων. Καὶ ἔχουν θέση σ’ αὐτὴν καὶ οἱ ζῶντες καὶ οἱ κεκοιμημένοι. Εἶναι μία γενικὴ σύναξη τῆς Ἐκκλησίας ὅλης, ἀπὸ τὴν ὁποία δὲν ἀπουσιάζει κανένας. Ὁλόκληρο τὸ σῶμα τοῦ ζῶντος Χριστοῦ εἶναι ἐκεῖ. Totus Christus: Caput et corpus (ὁλόκληρος ὁ Χριστός: Κεφαλή αὐτός,  Σῶμα του [μέλη του] ἐμεῖς).

Ἀναφέρεται γιὰ κάποιον εὐλαβῆ ἱερέα, ὅτι κατὰ τὴν κατάλυση τῆς Θείας Κοινωνίας βίωσε τὸ συγκλονιστικὸ αὐτὸ γεγονὸς τῆς συνάθροισης ὁλόκληρης τῆς Ἐκκλησίας, τῆς θριαμβεύουσας στὸν οὐρανὸ καὶ τῆς στρατευομένης στὴ γῆ, ὅπως ἀκριβῶς αὐτὴ συμβολίζεται πάνω στὸ ἅγιο Δισκάριο. Αἰσθάνθηκε ὁλόκληρο τὸ στῆθος καὶ τὴν καρδιά του νὰ μεταβάλλονται κατὰ τρόπο ἀπερίγραπτο σὲ ἕναν ἀπέραντο οὐρανό. Στὸ κέντρο ἦταν ἐνθρονισμένος ὁ Κύριος. Δεξιά του ἡ πανάχραντη Παναγία Μητέρα του. Γύρω ἀπὸ τὸν θρόνο του ὅλοι οἱ Προφῆτες, οἱ Δίκαιοι, οἱ Προπάτορες, οἱ Ἀπόστολοι, οἱ Ἱεράρχες, οἱ Πατριάρχες, οἱ ἄξιοι ἱερεῖς καὶ μοναχοί, οἱ ἀτέλειωτες στρατιὲς τῶν Μαρτύρων, οἱ ἐν ἀσκήσει διαλάμψαντες ἅγιοι, οἱ θεοφόροι Πατέρες τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, οἱ ἅγιοι Ἀνάργυροι, οἱ ἐν τῷ κόσμῳ διαπρέψαντες ἅγιοι, οἱ ἄπειρες στρατιὲς τῶν ἀγγελικῶν ταγμάτων. Καὶ κάτω ἀπὸ ὅλους αὐτοὺς εἶδε μυριάδες μυριάδων ψυχές, ζώντων καὶ κεκοιμημένων. Εἶδε τὴν Ἐκκλησία ὁλόκληρη (π. Στεφ. Ἀναγνωστοπούλου, Ἐμπειρίες κατὰ τὴν Θεία Λειτουργία, σ. 19-20).

Ἡ σύναξη αὐτὴ τοῦ κόσμου παντὸς κατὰ τὴ Θεία Λειτουργία συνεχίζεται καὶ ὁλοκληρώνεται μὲ τὴ συστολὴ τῶν Τιμίων Δώρων. «Μετὰ τὸ μεταλαβεῖν ὁ διάκονος συστέλλει τὰ ἅγια». Μετὰ τὴ Θεία Κοινωνία δηλαδή, ὁ διάκονος ἤ, ἐλλείψει τούτου, ὁ ἱερεὺς βάζει μέσα στὸ ἅγιο Ποτήριο ὅλες τὶς μερίδες ποὺ βρίσκονται πάνω στὸ ἅγιο Δισκάριο. Ἐκεῖ ἐμβαπτίζονται καὶ γίνονται ἕνα μὲ τὸ Σῶμα καὶ τὸ Αἷμα τοῦ Κυρίου. Ἡ Θεία Λειτουργία λοιπὸν γίνεται «ἵνα πάντες ἓν ὦσιν» (Ἰω. 17, 21), γιὰ νὰ πραγματοποιεῖται ἡ μοναδική, ἀληθινὰ παγκόσμια, αὐτὴ σύναξη (βλ. καὶ παραπλήσιο ἄρθρο μας «Τὸ σαρανταλείτουργο [γ]»).

Ὑπάρχουν ὅμως καὶ κάποιες μέρες ποὺ εἶναι εἰδικὰ ἀφιερωμένες στοὺς κεκοιμημένους, ὅπως τὰ Ψυχοσάββατα. Καὶ ρωτᾶνε μερικοί: Θὰ μνημονευθοῦν στὰ Ψυχοσάββατα καὶ οἱ ζῶντες; Ναί! Ἡ Θεία Λειτουργία δὲν ἀλλάζει. Προσφέρεται πάντοτε ὑπὲρ πάντων. Καὶ στὶς μέρες ποὺ εἶναι γιὰ τοὺς νεκρούς, μνημονεύονται καὶ οἱ ζῶντες, ἀλλὰ καὶ στὶς μέρες τῶν πιὸ χαρμόσυνων ἑορτῶν (Πάσχα κ.λ.π.) θὰ μνημονευθοῦν ὁπωσδήποτε καὶ οἱ κεκοιμημένοι. Εἶναι ἐντελῶς αὐτονόητα αὐτὰ γιὰ τὸν Ὀρθόδοξο Χριστιανό!

Πόσο δίκιο ἔχουν καὶ πόσο ἀληθινὰ πνευματικὸ καὶ χριστιανικὸ βίωμα ἐκφράζουν οἱ πανέμορφες παραδόσεις τοῦ τόπου μας, ποὺ θέλουν νὰ μὴν ὑπάρχει πανηγύρι, γάμος καὶ χαρά, χωρὶς νὰ συμμετέχουν καὶ αὐτοὶ ποὺ ἔχουν φύγει ἀπὸ τὴν παροῦσα ζωή! Ἔτσι, στὴν Ἤπειρο τουλάχιστον, τὸ πρῶτο τραγούδι τοῦ γάμου ἢ τοῦ πανηγυριοῦ στὴν πλατεία τοῦ χωριοῦ, ἦταν πάντα τὸ χαρακτηριστικὸ ἠπειρώτικο μοιρολόι, ἕνα προσκλητήριο πρὸς τοὺς ἀγαπημένους ποὺ εἶχαν ἀποδημήσει στὸν οὐρανό, γιὰ νὰ ἔρθουν νὰ συνεορτάσουν μὲ αὐτοὺς ποὺ ζοῦσαν ἀκόμα. Ὅταν στὶς ρεματιὲς καὶ τὰ πλάγια τῶν βουνῶν μας ἀντηχοῦσε τὸ θρηνῶδες ἠπειρώτικο μοιρολόι, μὲ τὸ βαρὺ βογκητὸ τοῦ κλαρίνου καὶ τὸ λεπτὸ σκούξιμο τοῦ βιολιοῦ, ράγιζαν ἀκόμα καὶ οἱ πέτρες. Δὲν ἔμενε μάτι ἀδάκρυτο. Ὁ Ἠπειρώτης, μὲ τὴ βαθειὰ χριστιανικὴ ψυχή του, δὲν θεωροῦσε ὁλοκληρωμένη τὴ χαρά του, ἂν δὲν θυμοῦνταν πρῶτα καὶ δὲν καλοῦσε κοντά του καὶ αὐτοὺς ποὺ τοῦ ἔλειπαν. Γινόταν ἕνα μὲ τὴ γενιά του. Ζοῦσε κάτι σὰν χαρμολύπη.

Εἶναι μιὰ ἀπήχηση τοῦ φρονήματος τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία βιώνει δυνατὰ τὴν ἀδιάσπαστη ἑνότητα ζώντων καὶ κεκοιμημένων καὶ συγκεντρώνει συνεχῶς ἐπὶ τὸ αὐτὸ ὅλα τὰ τέκνα της. Κάθε μέρα ποὺ τελεῖ τὴ Θεία Λειτουργία, φέρνει σὲ ἄμεση ἐπαφὴ τοὺς ἐδῶ μὲ τοὺς ἐκεῖ. Εἶναι ἡ χώρα τῶν ζώντων. Εἰδικώτερα, μᾶς ἑνώνει ὅλους πάνω στὸν Χριστό, ὁ ὁποῖος μᾶς ἐνσωματώνει ἐν ἑαυτῷ, μᾶς βαστάζει πάνω του, γι’ αὐτὸ χώρα τῶν ζώντων εἶναι καὶ λέγεται κυρίως ὁ Χριστός.

Στὴν περίφημη Μονὴ τῆς Χώρας (Καχριὲ Τζαμί) τῆς Κωνσταντινούπολης ὑπάρχει καὶ μία εἰκόνα Χριστοῦ μὲ τὸν ὀνομασία «ΙΣ ΧΡ Η ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΖΩΝΤΩΝ». «Ἡ χώρα τῶν ζώντων εἶναι o Χριστός. Αὐτὸς εἶναι ἡ αἰώνια ζωὴ καὶ σωτηρία μας, τὸ αἰώνιο φῶς εἰς τὴν ἐπουράνια Βασιλεία,… ἡ ἐπουράνια πατρίδα ὅλων τῶν τέκνων τοῦ Θεοῦ, τῶν σεσωσμένων διὰ τοῦ Χριστοῦ καὶ ἐν τῷ Χριστῷ, χάρις εἰς τὴν πίστιν καὶ τὴν ἀγάπην καὶ τὴν θείαν χάριν Του, διὰ τῆς ὁποίας ἐδέχθη καὶ ἀνέλαβε καὶ ἐχώρησε ἐν Ἐαυτῷ ὅλους ἐμᾶς» (Ἀθανάσιος Γιέφτιτς).

Ὅποιος ἀποθνήσκει δὲν χάνεται οὔτε γιὰ τὸν Θεό, «Θεῶ γὰρ πάντες ζῶσι» (ἅγ. Γρηγόριος Θεολόγος), ἀλλὰ οὔτε καὶ γιὰ τὴν οἰκογένειά του. Εἶναι χαρακτηριστικὴ ἡ σχετικὴ ἀναφορὰ τῆς Ἁγίας Γραφῆς γιὰ κάθε ἄνθρωπο ποὺ ἀποθνήσκει: «Ἀπέθανεν Ἀβραὰμ καὶ προσετέθη πρὸς τὸν λαὸν αὐτοῦ. …ἀπέθανεν Ἰσαὰκ καὶ προσετέθη πρὸς τὸ γένος αὐτοῦ» (Γεν. 25, 8· 35, 29). Μὲ τὴν κοίμησή του ὁ καθένας ἑνώνεται μὲ τὴ γενιά του. Σμίγει μὲ τὴν οἰκογένειά του, μὲ τὸ γένος του, μὲ τὸν λαό του. Στὴ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ βρίσκει πραγματικὰ ὁ καθένας τοὺς δικούς του καὶ τοὺς χαίρεται αἰώνια, ἐνῶ στὴ γῆ, λόγω ποικίλων αἰτιῶν καὶ δυσκολιῶν, σπάνια βρίσκονται συνέχεια μαζὶ ὅλα τὰ μέλη μιᾶς οἰκογένειας.

Πῶς θὰ ἦταν δυνατὸν ἡ Θεία Λειτουργία, ἡ κατ’ ἐξοχὴν ἑνοποιητικὴ πράξη τῆς Ἐκκλησίας, νὰ ἀφήνει ἔξω ἀπὸ τὴ σύναξή της μερικὰ ἀπὸ τὰ μέλη της; Ποιὰ μάνα θὰ ἄφηνε ἔξω ἀπὸ τὴν εὐωχία τοῦ οἰκογενειακοῦ τραπεζιοῦ κάποιο ἀπ΄ τὰ παιδιά της; Καὶ ἡ οἰκογένεια τοῦ Θεοῦ εἶναι μία. Ὁ Θεὸς καὶ ἡ Παναγία, ἀσυγκρίτως ἀνώτεροι ἀπὸ τὸν πατέρα καὶ τὴ μάνα μας, θέλουν ὅλα τὰ τέκνα τους κοντά τους, ἰδιαίτερα κατὰ τὴν ὥρα τῆς Θείας Λειτουργίας, ὅπου «κοινὴ τῶν ἐπουρανίων καὶ τῶν ἐπιγείων συγκροτεῖται πανήγυρις, μία εὐχαριστία, ἓν ἀγαλλίαμα, μία εὐφρόσυνος χοροστασία» (Χρυσόστομος).

Γι’ αὐτὸ καὶ οἱ προτροπὲς καὶ οἱ δεήσεις ὑπὲρ πάντων εἶναι πάμπολλες μέσα στὴ Θεία Λειτουργία. Καὶ ὑπὲρ τῶν ζώντων θεωρεῖται βέβαια κάπως φυσικὸ καὶ αὐτονόητο νὰ ὑπάρχουν, ἐφ’ ὅσον αὐτοὶ ἀγωνίζονται ἀκόμη καὶ ἔχουν ἀνάγκη βοήθειας πολλῆς. Δὲν λείπουν ὅμως καὶ ἱκανὲς ἀναφορὲς γιὰ τοὺς κεκοιμημένους, καὶ μάλιστα στὶς ἱερώτερες στιγμὲς τῆς Θείας Λειτουργίας. Ἐπειδὴ ἀκριβῶς αὐτοὶ ἔχουν ἀπέλθει ἀπὸ τὸν παρόντα κόσμο, δὲν μποροῦν νὰ βοηθήσουν ἀπὸ μόνοι τους τὸν ἑαυτό τους. Ἀπομένει σὲ μᾶς τὸ χρέος νὰ φροντίσουμε γι’ αὐτούς.

Στὴ Θεία λειτουργία λοιπὸν γίνονται στὰ ἑξῆς κυρίως σημεῖα δεήσεις ὑπὲρ τῶν κεκοιμημένων:

α. Στὴν Προσκομιδή, ὅπως ἤδη ἀναφέρθηκε, ἐξάγονται ἀπαραιτήτως μερίδες καὶ ὑπὲρ τῶν κεκοιμημένων.

β. Στὴ Μεγάλη Εἴσοδο, ὅταν λειτουργεῖ ἀρχιερεύς, μνημονεύονται οἱ κεκοιμημένοι.

γ. Στὴν εὐχὴ τοῦ καθαγιασμοῦ τῶν Τιμίων Δώρων (στὰ «σὰ ἐκ τῶν σῶν»), ἀναφέρεται ὅτι «προσφέρομεν… τὴν λογικὴν ταύτην λατρείαν ὑπὲρ τῶν ἐν πίστει ἀναπαυσαμένων, προπατόρων, πατέρων, πατριαρχῶν, …καὶ παντὸς πνεύματος δικαίου ἐν πίστει τετελειωμένου». Γιὰ κάθε πιστὸ ἄνθρωπο ποὺ ἀποδήμησε ἀπὸ τὰ ἐγκόσμια.

δ. Ἀμέσως μετά, στὸ «Ἐξαιρέτως τῆς Παναγίας…», ζητοῦμε ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ θυμηθεῖ ξανὰ τοὺς νεκρούς μας. «Καὶ μνήσθητι πάντων τῶν κεκοιμημένων ἐπ’ ἐλπίδι ἀναστάσεως ζωῆς αἰωνίου», ἀναφέροντας τὰ ὀνόματά τους, ὅσα μποροῦμε νὰ θυμηθοῦμε. Καὶ κλείνουμε τὴν εὐχὴ ὑπὲρ αὐτῶν μὲ τὰ λόγια: «Καὶ ἀνάπαυσον αὐτοὺς ὅπου ἐπισκοπεῖ τὸ φῶς τοῦ προσώπου σου».

ε. Ἐπίσης καὶ σὲ ἄλλα σημεῖα μπορεῖ νὰ γίνεται προσευχὴ ὑπὲρ τῶν κεκοιμημένων, ὅπως στὶς ἐκτενεῖς δεήσεις, στὴν ἐκφώνηση «Καὶ ὧν ἕκαστος κατὰ διάνοιαν ἔχει…» κ.λ.π.

Ἡ Θεία Λειτουργία λοιπὸν εἶναι ὑψίστης σημασίας γιὰ τοὺς προσφιλεῖς μας νεκρούς. Ἡ ἐκκλησιαστική μας παράδοση, μὲ τὸ στόμα τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου, μᾶς προτρέπει νὰ τιμοῦμε τοὺς ἀπελθόντας, ὄχι μὲ θρήνους καὶ κοπετούς, ἀλλὰ μὲ ἐλεημοσύνες, εὐεργεσίες, Λειτουργίες.

Τὸ σαρανταλείτουργο εἶναι ὅ,τι καλύτερο γιὰ ὁλόκληρο τὸ πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας. Θεῖο δῶρο γιὰ ζῶντες καὶ κεκοιμημένους.

ΚΑΛΟ ΣΑΡΑΝΤΑΗΜΕΡΟ – ΚΑΛΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ!

Σαρανταήμερο 2017

Ἀ ν τ ι ύ λ η

Ἱ. Ναὸς Ἁγ. Βασιλείου, 481 00 Πρέβεζα

Τηλ. 26820 25861/23075/6980 898 504

e-mail: antiyli.gr@gmail.com