on 07/01/2025
Βασιλική Κατή*
Καθηγήτρια
Πανεπ. Ιωαννίνων, Τμήμα ΒΕΤ, Εργαστήριο BCL
Τα δάση μας είναι πολυτιμότατα ως φυσικές αποθήκες άνθρακα και τα πλέον σημαντικά όπλα μας στην αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Πρόσφατη παγκόσμια έρευνα κατέδειξε πως τα δάση απορροφούν 31% περισσότερο CO2 από ότι θεωρούσαμε μέχρι σήμερα (παγκόσμια πρωτογενής παραγωγή 157 Ptgr/έτος) [1]. Η προστασία όλων των δασών πρέπει επομένως να αποτελεί πρώτη προτεραιότητα στις στρατηγικές αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης.
Η επικρατούσα άποψη είναι πως οι δασικοί δρόμοι συνεισφέρουν στην αντιπυρική θωράκιση των δασών, λειτουργώντας ενίοτε ως αντιπυρικές ζώνες, και παρέχοντας πρόσβαση στο εσωτερικό του δάσους για να την άμεση καταστολή των πυρκαγιών από τις δυνάμεις της πυρόσβεσης. Ισχύει;
Πότε οι δασικοί δρόμοι βοηθούν στην αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών;
Μόνο οι σωστά σχεδιασμένοι δρόμοι μπορούν να έχουν θετικό ρόλο στην πυρασφάλεια/πυρόσβεση [2], [3]. Σήμερα εφαρμόζονται σύγχρονα πολυπαραγοντικά μοντέλα που συνυπολογίζουν το ιστορικό της φωτιάς, την τοπική τοπογραφία, τον τύπο της δασικής βλάστησης, τη διαθεσιμότητα της καύσιμης ύλης, την υγρασία του εδάφους, τις τοπικές μετεωρολογικές συνθήκες, τις χρήσεις γης (π.χ. βόσκηση) και το υπάρχον οδικό δίκτυο πρόσβασης [4], [5]. Τα μοντέλα αυτά μπορούν: (α) να προβλέψουν τις δασικές περιοχές υψηλού κινδύνου πυρκαγιάς, (β) να προσομοιώσουν το πρότυπο εξάπλωσης της φωτιάς σε διαφορετικά σενάρια καιρικών συνθηκών, (γ) να εκτιμήσουν και να μεγιστοποιήσουν τη συνεισφορά του υπάρχοντος οδικού δικτύου στην αντιμετώπιση των πυρκαγιών και τέλος (δ) να προτείνουν επιπλέον δασικούς οδούς εάν απαιτούνται για την αποτελεσματική κατάσβεση. Υπάρχουν εξειδικευμένοι επιστήμονες στην Ελλάδα για να εκπονήσουν τέτοιου είδους μελέτες; Ναι (π.χ. [6], [7], [8]). Σχεδιάζονται οι νέοι δασικοί δρόμοι αντιπυρικής προστασίας με τέτοια μοντέλα στη χώρα μας; Από όσο γνωρίζω όχι. Είναι λάθος να πιστεύουμε πως ο κάθε δρόμος είναι εκ προοιμίου καλός για την πυρόσβεση. Μάλλον το αντίθετο συμβαίνει.
Οι δρόμοι αυξάνουν το ρίσκο εκδήλωσης πυρκαγιάς
Γνωρίζουμε σήμερα πως τα αίτια έναρξης των δασικών πυρκαγιών είναι κυρίως ανθρωπογενή στα Μεσογειακά οικοσυστήματα [9]. Αυτό που δεν είναι ευρέως γνωστό είναι πως οι δασικοί δρόμοι αυξάνουν τις πυρκαγιές. Έχει αποδειχθεί για όλη την περιοχή της Μεσογείου [4], την Ισπανία [10], τη Ν. Ιταλία [2], ή τη Σαρδηνία [11]. Το ίδιο ισχύει και για υγρότερα δάση στη Ρωσία [12] και στις Δυτικές ΗΠΑ [13]. Η δε διάνοιξη δρόμων σε πιο αδιατάρακτα φυσικά οικοσυστήματα χαμηλής ανθρωπογενούς όχλησης έχει αποδειχθεί πως εντείνει ακόμη περισσότερο τον κίνδυνο πυρκαγιάς [11].
Νέα δεδομένα: οι δασικές εκτάσεις στις Περιοχές Άνευ Δρόμων καίγονται 2,7 φορές λιγότερο
Πρόσφατη έρευνά μας απέδειξε πως οι δασικές περιοχές χωρίς δρόμους είναι πολύ πιο ανθεκτικές στις πυρκαγιές. Η έρευνά χειρίστηκε τα δεδομένα των δασικών πυρκαγιών για την Ελλάδα την περίοδο 2008-2022 (European Forest Fire Information System). Αφορά στα δάση και τις ημιφυσικές περιοχές (εν συντομία δασικές εκτάσεις) με βάση την τυπολογία Corine [CLC 3: όλα τα δάση, θαμνώνες, φυσικά λιβάδια, μεταβατικές δασικές περιοχές, ανοιχτές περιοχές). Έγινε σύγκριση των πυρκαγιών 
στις δασικές εκτάσεις που δεν έχουν δρόμους, δηλαδή εμπίπτουν σε Περιοχές Άνευ Δρόμων (ΠΑΔ) και εκτός αυτών, δηλαδή στις δασικές εκτάσεις με οδικό δίκτυο. Βρήκαμε πως καίγονται πολύ λιγότερο: το ποσοστό των καμένων δασικών εκτάσεων ανά 100 τ.χλμ. ήταν 2.7 φορές μικρότερο εντός ΠΑΔ από ότι εκτός. Η συχνότητα εκδήλωσης της πυρκαγιάς (αριθμός πυρκαγιών ανά 100 τ.χλμ) ήταν επίσης μικρότερη στις δασικές εκτάσεις εντός των ΠΑΔ [14]. Επομένως, έχουμε μια πρώτη ένδειξη πως νέοι δρόμοι στις ΠΑΔ μάλλον θα αυξήσουν τις δασικές πυρκαγιές στις πιο οικολογικά πολύτιμες και σημαντικές άγριες φυσικές περιοχές της χώρας. Περισσότερη έρευνα απαιτείται για την επιβεβαίωση του προτύπου με χρήση πολυπαραγοντικών μοντέλων.
Τρεις προτάσεις για τον σχεδιασμό δασικών δρόμων και τη δασική προστασία
1. Κανένας νέος δρόμος δεν πρέπει να διανοιχτεί στο εξής στα αρχέγονα και παλαιά δάση
Τα αρχέγονα και παλαιά δάση προστατεύονται αυστηρά με βάση το Νόμο Αποκατάστασης της Φύσης [15] και την κείμενη εθνική νομοθεσία με βάση την οποία «Το σύνολο των αρχέγονων και παλαιών δασών, τίθεται σε καθεστώς υψηλής προστασίας, ως ζώνες απολύτου προστασίας ή προστασίας της φύσης» (Νόμος 5037, Άρθρο 174, Παρ. 2). Προφανώς, η διάνοιξη δρόμων επιφέρει κοπή και απομάκρυνση παλαιών δέντρων με ταυτόχρονο κατακερματισμό των δασικών οικοσυστημάτων. Η πρακτική αυτή θα ήταν καταστροφική και παράνομη. Σε αυτό συνηγορεί και ο καίριος ρόλος τους στην απομάκρυνση του CO2 από την ατμόσφαιρα [16].
Στην Ελλάδα δεν έχουν χαρτογραφηθεί ακόμη τα παλαιά και αρχέγονα δάση, και η ταχεία διείσδυση τεχνικών έργων στις δασικές εκτάσεις χωρίς στρατηγικό χωροταξικό σχέδιο είναι πιθανόν να επιταχύνει την απώλειά τους. Υπάρχει όμως σημαντική τοπική γνώση στις Δασικές Υπηρεσίες, η οποία πρέπει να αξιοποιηθεί. Η Ελληνική Πολιτεία θα πρέπει να ξεκινήσει άμεσα τη χαρτογράφηση όλων των αρχέγονων και παλαιών δασών της Ελλάδας, παραδίδοντας εθνικό ψηφιακό χάρτη ανοιχτής πρόσβασης για την προστασία τους. Παράλληλα, οι Δασικές Υπηρεσίες θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους την παρουσία των αρχέγονων και παλαιών δασών στις γνωμοδοτήσεις νέων αναπτυξιακών έργων και παρεμβάσεων, θεωρώντας το σχετικό Οδηγό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τον ορισμό, τη χαρτογράφηση, τη βιοπαρακολούθηση και την προστασία τους [17].
2. Κανένας νέος δρόμος δεν πρέπει να διανοιχτεί στο εξής στις Περιοχές Άνευ Δρόμων ≥10 τ.χλμ
Η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα θεωρεί τη διείσδυση δρόμων στα πιο παρθένα και αδιατάρακτα οικοσυστήματα και δη δασικά ως την πλέον καταστρεπτική ανθρώπινη παρέμβαση, λόγω της άμεσης σχέσης των δρόμων με τις πέντε κύριες απειλές για τη βιοποικιλότητα, δηλαδή την αλλαγή χρήσης γης, την υπερεκμετάλλευση των βιοτικών πόρων, την κλιματική αλλαγή, την εξάπλωση των χωροκατακτητικών ξενικών ειδών και τη ρύπανση, και επιπλέον τη σχέση τους με την υποβάθμιση των οικοσυστημικών υπηρεσιών (διάβρωση, υποβάθμιση υδρολογικού ισοζυγίου, απώλεια αποθηκών άνθρακα) [18], [19], [20].
Τα πιο αδιατάρακτα οικοσυστήματα της Ελλάδας (άγριες φυσικές περιοχές/wilderness) έχουν χαρτογραφηθεί ως πολύγωνα περιοχών χωρίς δρόμους (ΠΑΔ-ελάχιστη έκταση πολυγώνων 2 τ.χλμ) και είναι ελεύθερα διαθέσιμα στο Google Earth. Καλύπτονται σχεδόν εξολοκλήρου (99%) από φυσικές εκτάσεις, εκ των οποίων σχεδόν το ένα τρίτο (27%) είναι δάση. Η Ελληνική Πολιτεία προχώρησε στη θεσμοθέτηση της απαγόρευσης της διάνοιξης δρόμων και λοιπών τεχνητών επιφανειών σε εννέα εκτεταμένες Περιοχών Άνευ Δρόμων (ΠΑΔ), αναγνωρίζοντας θεσμικά τις αρνητικές επιπτώσεις των δρόμων στον κατακερματισμό των οικοσυστημάτων, τη βιοποικιλότητα και την υποβάθμιση του τοπίου (τα ΦΕΚ διαθέσιμα εδώ). Πρόκειται για τα «Απάτητα Βουνά» [21]. Δεσμεύτηκε επίσης στον ΟΗΕ για την προστασία 55 εκτεταμένων ορεινών Περιοχών Άνευ Δρόμων στο πλαίσιο του Στόχου Βιώσιμης Ανάπτυξης 15.4 για την προστασία των βουνών και της βιοποικιλότητάς τους [22]. Δεν έχει υπάρξει πρόοδος την τελευταία διετία.
Ενθαρρύνουμε τη Δασική Υπηρεσία να προστατέψει τις 302 ΠΑΔ έκτασης άνω των 10 τ.χλμ. της Ελλάδας απαγορεύοντας νέους δρόμους εντός αυτών, λόγω της μεγάλης τους οικολογικής αξίας, το χαρακτήρα τους ως «wilderness» (άγριες φυσικές περιοχές), την αξία τους ως αποθήκες άνθρακα για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης και της ανθεκτικότητάς τους στις πυρκαγιές [14]. Μόνο όταν αποδεδειγμένα οι δασικοί δρόμοι είναι απαραίτητοι για την πυροπροστασία με πλήρη επιστημονική τεκμηρίωση μέσω μοντελοποίησης θα πρέπει να αδειοδοτούνται. Περισσότερα σε συναφή πολιτική σύνοψη [23] και στην ιστοσελίδα του Εργαστηρίου BCL.
3. Κάθε νέος δασικός δρόμος θα πρέπει να συνοδεύεται από ολοκληρωμένη μελέτη σκοπιμότητας
Η μελέτη σκοπιμότητας θα πρέπει να περιλαμβάνει την ποσοτικοποιημένη σχέση κόστους-οφέλους (cost-benefit analysis) για το περιβάλλον, τον άνθρωπο και την οικονομία, λαμβάνοντας υπόψη και το αυξανόμενο ρίσκο των πυρκαγιών. Ειδικά δε για τα έργα Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας θα πρέπει να μοριοδοτείται θετικά στην περιβαλλοντική αδειοδότηση το περιορισμένο μήκος των συνοδών έργων οδοποιίας που απαιτούνται (<1 μ/MWh). Στην Ελλάδα γίνεται αποδεδειγμένα πολύ μεγαλύτερη φυσική καταστροφή από ότι στο εξωτερικό υπό την έννοια της μετατροπή φυσικών εκτάσεων σε τεχνητή γη, λόγω της έντονης τοπογραφίας [24], [25].
Κατακλείδα
Το θέμα των δασικών πυρκαγιών είναι πολύπλοκο και ευαίσθητο. Η διάνοιξη νέων δασικών δρόμων πυρασφάλειας/πυρόσβεσης είναι πιο πιθανό να φέρει αντίθετα αποτελέσματα αύξησης του κινδύνου εκδήλωσης πυρκαγιών από ότι συνεισφοράς στην πυρόσβεση, πλέον των λοιπών σοβαρών αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων που επιφέρουν οι νέοι δρόμοι. Απαιτείται περισσότερη και βαθύτερη έρευνα για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων. Απαιτούνται επιπλέον τοπικά σχέδια πυρασφάλειας και πυρόσβεσης, βασισμένα στη σύγχρονη επιστήμη, ενσωματώνοντας τεχνικές τηλεπισκόπησης, ανάλυσης δορυφορικών δεδομένων και μοντελοποίησης, με προτεραιότητα στα πιο σημαντικά δασικά οικοσυστήματα. Υπάρχει εξειδικευμένο επιστημονικό δυναμικό στην Ελλάδα για να δουλέψει σε αυτήν την κατεύθυνση, αξιοποιώντας παράλληλα τη συσσωρευμένη εμπειρία της Δασικής Υπηρεσίας που τόσο έχει προσφέρει στην προστασία του δασικού πλούτου της χώρας.
Δεν ανακαλύπτουμε τον τροχό. Ο αείμνηστος καθηγητής δασολογίας Σ. Ντάφης από παλιά είχε ξεκάθαρα θέσει τα τρία επίπεδα πυροπροστασίας των δασικών εκτάσεων: (α) πρόληψη μέσω δασοκομικών μέτρων, μέτρων επιτήρησης και ενημέρωσης του κοινού, (β) άμεση πυρανίχνευση μέσω δικτύου πυροφυλακίων (και σήμερα θα προσθέταμε νέους αυτοματοποιημένους σένσορες), και (γ) δασοπυρόσβεση με τη σύμπραξη της Δασικής Υπηρεσίας και την Πυροσβεστική, απαραίτητα υπό τον συντονισμό Δασάρχη. Και είχε ξεκάθαρα πει πως: «Η διάνοιξη αντιπυρικών λωρίδων που απαιτείται από ορισμένους ανίδεους το μόνο που καταφέρνουν είναι να προσβάλλουν βάναυσα το τοπίο και να προκαλούν τη διάβρωση του εδάφους χωρίς να αποτρέπουν τη διάδοση της πυρκαγιάς» [26].
*Η υπογράφουσα δεν είναι ειδική επιστήμονας στις δασικές πυρκαγιές. Ειδικεύεται σε θέματα διατήρησης της βιοποικιλότητας με επίκεντρο τα ορεινά οικοσυστήματα. Το παρόν άρθρο έχει σκοπό να ενημερώσει την Ελληνική κοινωνία και να συνεισφέρει νέα γνώση και προτάσεις προς αξιοποίηση από τις αρμόδιες υπηρεσίες, εφόσον κριθούν χρήσιμες.
Βιβλιογραφία
[1] Lai J et al. 2024. Terrestrial photosynthesis inferred from plant carbonyl sulfide uptake. Nature, 634(8035):855-861. https://doi.org/10.1038/s41586-024-08050-3
[2] Mostafa M et al. 2024. Assessing Forest Road Network Suitability in Relation to the Spatial Occurrence of Wildfires in Mediterranean Forest Ecosystems. Fire, 7(6):175. https://doi.org/10.3390/fire7060175
[3] Thompson MP et al. 2021. Forest Roads and Operational Wildfire Response Planning. Forests, 12(2):110. https://doi.org/doi:10.3390/f12020110
[4] Oliveira S et al. 2012. Modeling spatial patterns of fire occurrence in Mediterranean Europe using Multiple Regression and Random Forest. Forest Ecology and Management, 275:117-129. https://doi.org/10.1016/j.foreco.2012.03.003
[5] Pham BT et al. 2020. Performance Evaluation of Machine Learning Methods for Forest Fire Modeling and Prediction. Symmetry, 12(6):1022. https://doi.org/doi:10.3390/sym12061022
[6] Koutsias N et al. 2012. Where did the fires burn in Peloponnisos, Greece the summer of 2007? Evidence for a synergy of fuel and weather. Agricultural and Forest Meteorology, 156:41-53. https://doi.org/10.1016/j.agrformet.2011.12.006
[7] Pallikarakis A et al. 2024. Multi-Criteria Wildfire Risk Hazard Assessment in GIS Environment: Projection for the Future and Impact on RES Projects Installation Planning. Journal of Geoscience and Environment Protection,(12):242-265. https://doi.org/10.4236/gep.2024.125014.
[8] Petrakis M et al. 2005. Evaluation of forest fire risk and fire extinction difficulty at the mountainous park of Vikos-Aoos, Northern Greece: use of remote sensing and GIS techniques. International Journal of Risk Assessment and Management, 5(1):50-65. https://doi.org/10.1504/ijram.2005.006612
[9] Tedim F et al. 2022. Forest Fire Causes and Motivations in Southern and South‐Eastern Europe through the Perception of Experts: Contribution to Enhance the Current Policies. Forests, 13(4). https://doi.org/10.3390/f13040562
[10] Zambon I et al. 2019. Road Network and the Spatial Distribution of Wildfires in the Valencian Community (1993–2015). Agriculture, 9(5):100. https://doi.org/10.3390/agriculture9050100
[11] Ricotta C et al. 2018. Assessing the Influence of Roads on Fire Ignition: Does Land Cover Matter? Fire, 1(2):24. https://doi.org/10.3390/fire1020024
[12] Kuklina V et al. 2022. Combining community observations and remote sensing to examine the effects of roads on wildfires in the East Siberian boreal forest. Arctic Science, 9(2):393-407. https://doi.org/10.1139/as-2021-0042
[13] Johnston JD et al. 2021. Does conserving roadless wildland increase wildfire activity in western US national forests? Environ Res Lett, 16(8). https://doi.org/10.1088/1748-9326/ac13ee
[14] Kati V et al. 2023. How much wilderness is left? A roadless approach under the Global and the European Biodiversity Strategy focusing on Greece. Biological Conservation, 281:110015. https://doi.org/10.1016/j.biocon.2023.110015
[15] EC. 2024. REGULATION (EU) 2024/1991 OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of 24 June 2024 on nature restoration and amending Regulation (EU) 2022/869.
[16] Luyssaert S et al. 2008. Old-growth forests as global carbon sinks. Nature, 455(7210):213-215. https://doi.org/10.1038/nature07276
[17] DG ENV. 2023. Guidelines for Defining, Mapping, Monitoring and Strictly Protecting EU Primary and Old-Growth Forests. (https://environment.ec.europa.eu/publications/guidelines-defining-mapping-monitoring-and-strictly-protecting-eu-primary-and-old-growth-forests_en)
[18] Trombulak SC et al. 2000. Review of ecological effects of roads on terrestrial and aquatic communities. Conserv Biol, 14(1):18-30. https://doi.org/10.1046/j.1523-1739.2000.99084.x
[19] Ibisch PL et al. 2016. A global map of roadless areas and their conservation status. Science, 354(6318):1423-1427. https://doi.org/10.1126/science.aaf7166
[20] Laurance WF et al. 2014. A global strategy for road building. Nature, 513(7517):229-232. https://doi.org/10.1038/nature13717
[21] Kati V et al. 2022. Greek roadless policy: A model for Europe. Science 375 (6584):984. https://doi.org/10.1126/science.abo2014
[22] Hellenic Republic. 2022. Voluntary National Review 2022 on the implementation of the 2030 Agenda for Sustainable Development. (https://hlpf.un.org/countries/greece/voluntary-national-review-2022)
[23] Κατή Β et al. 2022. Αδιατάρακτες Φυσικές Περιοχές (ΑΦΠ) της Ελλάδας και βιώσιμη ανάπτυξη. https://doi.org/10.13140/RG.2.2.31581.49122
[24] Grubert E et al. 2024. Making low-carbon energy sustainable. One Earth, 7(2):163-166. https://doi.org/10.1016/j.oneear.2024.01.019
[25] Kati V et al. 2023. The overlooked threat of land take from wind energy infrastructures: Quantification, drivers and policy gaps. Journal of Environmental Management, 348:119340. https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2023.119340
[26] Ντάφης Σ. 2007 Τα τρία επίπεδα πυροπροστασίας των δασικών εκτάσεων. In: Η Καθημερινή. 2007. https://dasarxeio.com/2016/09/12/34560/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου