Μυκηναϊκές γέφυρες και δρόμοι της Αργολίδας…

 

Οι αρχαιότερες γέφυρες της Ευρώπης και ίσως του κόσμου σώζονται στην Αργολίδα. Πρόκειται για Μυκηναϊκές κατασκευές 3.400 ετών χτισμένες με κυκλώπειους ογκόλιθους. Έχουν εντοπιστεί 17 γέφυρες .Οι περισσότερες καταστράφηκαν από εγκατάλειψη και ανθρωπογενείς παράγοντες όπως οι μπουλντόζες των νεοελλήνων για έργα οδοποιίας. 

Η γέφυρα Καζάρμας. με χρονολόγηση γύρω στο 1300 1350  π.Χ

Στην αρχαιότητα, ήδη από τη μυκηναϊκή εποχή υπήρχε αρκετά ώριμη τεχνογνωσία για την κατασκευή γεφυρών στους διάφορους δρόμους του ελληνικού χώρου. Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχε πράγματι ένα ανεπτυγμένο οδικό δίκτυο για την εξυπηρέτηση των αναγκών του περιορισμένου σχετικά χερσαίου εμπορίου, καθώς και για τις εκάστοτε πολιτιστικές αλλά και στρατιωτικές μετακινήσεις των πληθυσμών.
Κατά τη μυκηναϊκή εποχή οι γεφυροποιοί κατασκεύαζαν με τη γνωστή σ’ αυτούς τεχνική του οξυκόρυφου εκφορικού θόλου τις γέφυρες, μια τεχνική που εφαρμόστηκε και στην περίπτωση των μυκηναϊκών τάφων.

Μακρής Α.Γ., ”Η τεχνολογία της γεφυροποιίας στην αρχαία Ελλάδα”, 602, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, Πρακτικά, 1ο Διεθνές Συνέδριο, Θεσσαλονίκη 1997 -Η δυτική γέφυρα της Ελεύθερνας.

Οι αρχαίοι Έλληνες κατείχαν την τεχνογνωσία της χρήσης και εφαρμογής του ημικυκλικού, κυλινδρικού θόλου ως φέρουσας κατασκευής, παρ’ όλο το γεγονός ότι η θόλος χρησιμοποιήθηκε γενικά με φειδώ στην αρχαία αρχιτεκτονική η οποία διέπονταν από την αρχή της αμφιερίστου δοκού, του επιστυλίου δηλαδή που στηρίζεται επάνω σε δύο κίονες.

Τα σχετικά αρχαιολογικά κατάλοιπα μαρτυρούν το γεγονός ότι οι αρχαίοι αντιμετώπισαν αποτελεσματικά τα προβλήματα που προέκυπταν από την υλοποίηση εργασιών κάτω από το νερό, καταφέρνοντας να φέρουν σε πέρας με επιτυχία κατασκευές που θα ήταν εκτεθειμένες στις καταστροφικές, διαβρωτικές ιδιότητές του.

Μακρής Α.Γ., ”Η τεχνολογία της γεφυροποιίας στην αρχαία Ελλάδα”, 600, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, Πρακτικά, 1ο Διεθνές Συνέδριο, Θεσσαλονίκη 1997-Προοπτική αναπαράσταση της γέφυρας στην Άσσο.

Μυκηναϊκές Γέφυρες

Οι είκοσι περίπου μυκηναϊκές γέφυρες κατά μήκος των δρόμων γύρω από την Ακρόπολη των Μυκηνών και στην πεδιάδα της Ναυπλίας είναι στο σύνολό τους κυκλώπειες κατασκευές από ακανόνιστους ασβεστολιθικούς ογκόλιθους και βύσματα στους χαίνοντες, χαλαρούς αρμούς γύρω από το μοναδικό τριγωνικό τους άνοιγμα. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η γέφυρα στο φαράγγι μεταξύ των υψωμάτων Κοντοβούνι και Κουτσογιάννης, όπου οι πλακαροί ογκόλιθοι εκατέρωθέν της στενής τριγωνικής διόδου έχουν τοποθετηθεί σε περίπου ισοϋψείς σειρές οι οποίες συναντώνται υπεράνω της οξείας κορυφής. Η μεγαλιθική πλαισίωση της οδού παροχέτευσης απέβλεπε στην ενίσχυση των μερών τα οποία κατ’ εξοχήν δοκιμάζονταν. Με τη βαρύτητα όμως των όγκων και τη συμμετρικότητά της ως προς τον κατακόρυφο άξονα τόνιζε τη σταθερότητα του μνημείου και του προσέδιδε αρμονία. Μικρότεροι λίθοι είχαν αρμολογηθεί με τη βοήθεια βυσμάτων (λιθίων) κατά το πολυγωνικό σύστημα τοιχοδομίας στην υπόλοιπη επιφάνεια.

110 περίπου χρόνια πριν, ένας Γερμανός περιηγητής είχε το κουράγιο να καταγράψει τις 14 μυκηναϊκές γέφυρες που εξακολουθούσαν να υπάρχουν στην γη της Αργολίδας. Από τότε, ο χρόνος και το “ενδιαφέρον” των αρμοδίων παρέσυρε στο πέρασμα του τις περισσότερες από αυτές. Οι εναπομένουσες τρεις είναι οι γέφυρες Καζάρμα, Γαλούση και Αρκαδικού.

Τα γεφύρια του Αρκαδικού

Τρια μυκηναϊκά γεφύρια υπάρχουν στο χωριό Αρκαδικό Αργολίδας. Το πρώτο στην περιοχή «Γαλούσι», πάνω από το δρόμο Ναυπλίου – Λυγουριού, το δεύτερο στη στροφή του δρόμου, κάτω από το κάστρο «Καζάρμα» (το γνωστό,βρίσκεται στο 15ο χιλιόμετρο του δρόμου Λυγουριού-Ναυπλίου) και το τρίτο, το διπλοκάμαρο, (δίτοξο) στο ρέμα μέσα στο χωριό. Υπήρχε και ένα, τουλάχιστον, ακόμα, που έγινε… οικοδομικά υλικά…

Η δίτοξη Μυκηναϊκή γέφυρα στο Αρκαδικό Αργολίδας

Το διπλοκάμαρο μυκηναϊκό γεφύρι του Αρκαδικού

Γενικά οι Έλληνες μυκηναίοι κατασκευαστές διέθεταν υψηλή τεχνογνωσία χρησιμοποιώντας ένα σύστημα κάλυψης με τεράστιες δυνατότητες, το οποίο όμως δεν εξελίχθηκε περαιτέρω. Το γεγονός αυτό πιστοποιείται από το πλήθος των ρωμαϊκών γεφυρών οι οποίες κτίστηκαν με τη βοήθεια του ημικυκλικού, κλειδωτού τόξου, γεγονός που μαρτυρεί την τεράστια σημασία της πρώιμης αυτής εφαρμογής στη γεφυρωτική. Η κατασκευή γεφυρών με εκφορικά τόξα και σφηνόλιθο παρ’ όλα αυτά ήταν ένα εγχείρημα περιορισμένο τοπικά και χρονικά, που λησμονήθηκε στους κατοπινούς ιστορικούς χρόνους.

Η γέφυρα της Καζάρμας

Η γέφυρα στην Καζάρμα 19ος αιώνας

Μνημειακή κατασκευή της Μυκηναϊκής Εποχής. Είναι χτισμένη στο 15ο χλμ. του δρόμου Ναυπλίου- Επιδαύρου, στο Αρκαδικό. Κατασκευάστηκε γύρω στο 1300 π.Χ. και βρίσκεται κατά μήκος ενός καλοκατασκευασμένου μυκηναϊκού δρόμου, που συνδέει τις Μυκήνες και την Τίρυνθα με την Επίδαυρο. Αυτό το δρόμο χρησιμοποιούσαν κάποτε οι Μυκηναίοι πολεμιστές και από αυτόν περνούσαν οι πομπές με τα βασιλικά άρματα.

Χρονολογία 1892 φωτογράφος άγνωστος τοποθεσία Καζάρμα Αργολίδος

Άλλα παραδείγματα από το Αρκαδικό παρουσιάζουν επίσης αυτό το συνδυασμό των συστημάτων τοιχοδομίας, στα οποία έχει διαπιστωθεί και η χρήση της οργανικής κλείδας.

Γέφυρα Καζάρμας στο Αρκαδικό.γύρω στο 1300 π.Χ Η γέφυρα χτίστηκε την Εποχή του χαλκού, μάλλον τον 13ο αιώνα π.Χ. και ήταν μέρος του οδικού δικτύου που είχαν κατασκευάσει οι Μυκηναίοι στην περιοχή της Αργολίδας, για τη διασύνδεση της Επιδαύρου με τις Μυκήνες και την Τίρυνθα.

Η γέφυρα του Αρκαδικού, γνωστή και ως γέφυρα της Καζάρμας είναι Μυκηναϊκή γέφυρα, που βρίσκεται στο χωριό Αρκαδικό Αργολίδας. Θεωρείται η αρχαιότερη διατηρημένη γέφυρα της Ευρώπης και η αρχαιότερη μονότοξη γέφυρα που παραμένει μέχρι σήμερα σε χρήση.[1] Η γέφυρα χτίστηκε κατά τον 13ο ή 14ο αιώνα π.Χ. και ήταν μέρος του οδικού δικτύου που είχαν κατασκευάσει οι Μυκηναίοι στην περιοχή της Αργολίδας.Η Γέφυρα είναι κατασκευασμένη από γιγαντιαίους ογκόλιθους, χαρακτηριστικό των κυκλώπειων Μυκηναϊκών κατασκευών. Έχει μήκος 22 μέτρα, πλάτος 5,6 μέτρα και ύψος 4 μέτρα. Εκτός από την γέφυρα του Αρκαδικού στην ευρύτερη περιοχή σώζονται άλλες τέσσερις παρόμοιες γέφυρες. Είναι χτισμένη στο 15ο χλμ. του δρόμου Ναυπλίου- Επιδαύρου, στο Αρκαδικό και βρίσκεται κατά μήκος ενός καλοκατασκευασμένου μυκηναϊκού δρόμου, που συνδέει τις Μυκήνες και την Τίρυνθα με την Επίδαυρο. Αυτό το δρόμο χρησιμοποιούσαν κάποτε οι Μυκηναίοι πολεμιστές και από αυτόν περνούσαν οι πομπές με τα βασιλικά άρματα. 104 περίπου χρόνια πριν, ένας Γερμανός περιηγητής είχε το κουράγιο να καταγράψει τις 14 μυκηναϊκές γέφυρες που εξακολουθούσαν να υπάρχουν στην γη της Αργολίδας.

Ο Ναυπλιώτης οφθαλμίατρος κ. Θέμος Γκουλιώνης με την συνεργασία του καθηγητού του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης και πρώην διευθυντού των ανασκαφών της Τίρυνθας Jorg Schefer και του ακαδημαϊκού και διευθυντού της ανασκαφής των Μυκηνών Σ. Ιακωβίδη, κατάφερε το ακατόρθωτο.Οι γέφυρες καθαρίστηκαν, εκδόθηκαν τηλεκάρτες με την απεικόνισή τους ενώ η γέφυρα της Καζάρμας φωταγωγήθηκε και απέκτησε πινακίδα σημάνσεως σε τέσσερις γλώσσες (μία εκ των οποίων είναι η Μυκηναϊκή Γραμμική Γραφή Β’).

 

Σήμανση της γέφυρας και μάλιστα ΚΑΙ με την Γραμμική Γραφή Β

Τα πρωτεία της γέφυρας αυτής “επισημοποιήθηκαν” από το Cable News Network όταν αυτό γνωστοποίησε στους τηλεθεατές του ότι “οι αρχαιότερες γέφυρες της Ευρώπης βρίσκονται στην Αργολίδα και είναι ηλικίας περίπου 3.400 ετών”. Το ρεκόρ έχει καταχωρηθεί και στο Βιβλίο “Γκίνες” όπου και χρονολογείται στα 1.600 π.Χ.

Η γέφυρα στο Γαλούση Αργολίδος.

 

 

Η γέφυρα στο Γαλούση στην Άσσο

Η γέφυρα στο Γαλούση Αργολίδος. Διακρίνεται η τεχνολογία της τριγωνικής προσόψεως

Γέφυρα του χειμάρρου Χάβου

 

 

Βλέποντας την κλίμακα κατασκευής της γέφυρας

 

 

 

Γέφυρα του χειμάρρου Χάβου στις Μυκήνες

Τι σημαίνει Χάβος

Το όνομα Χάβος φέρουν και αριστερός παραχείμαρρος του φενεατικού Όλβιου, ο δεξιός χείμαρρος Μεγάλο Ρέμα του Ευρώτα, καθώς και ρεματιά που ενώνεται με το Μαριόρεμα της Λακωνίας. Το συναντάμε και σε ορεινές ρεματιές της Θεσπρωτίας, της Εύβοιας κλπ.

Η λέξη απαντάται συχνά ως τοπωνύμιο [Στην Αργολίδα το βρίσκουμε στις περιοχές των χωριών: Κουτσοπόδι, Σχινοχώρι, Στέρνα και Καπαρέλι. Βλ. στα «Πελοποννησιακά» των 1978-’79, άρθρο του Σ. Γ. Κατσουλέα για τα τοπωνύμια της Αργολίδας.] και σημαίνει γκρεμός, προερχόμενη πιθανότατα από το αρχαίο χάος με ανάπτυξη του γράμματος β, ανάμεσα στα δύο φωνήεντα της λέξης. Στην αρχαία Αργολίδα το βουνό από το οποίο πήγαζε ο Ερασίνος, ονομαζόταν Χάον. Στο λεξικό του Ησύχιου διαβάζουμε: Χαβόν: καμπύλον, στενόν. Δυστυχώς, το αρχαίο όνομα του φαραγγιού των πολύχρυσων Μυκηνών – τολμούμε να εικάσουμε Χάραδρος ή Χαράδρα – δεν έφτασε ως εμάς. Τα άλλα δυο ονόματά του Χώνια και Γουβιά, τα οποία καταγράφει και ο Steffen στον χάρτη Μυκηνών και περιχώρων, παραπέμπουν κι αυτά σε χώρο βαθύ. [Χώνια, από το χωνί. Συναφής και η Χούνη. Βλ. π. Ρασίνα και π. Μαριόρεμα. Γουβιά κατά τον Schropfer από το σλαβικό guba=κλίση, καμπή. Ο Δ. Ι. Γεωργακάς (Τα τοπωνύμια…), παρατηρεί όμως πως η γούβα, είναι λέξη που βρίσκομε και στην Κύπρο, όπου δεν πάτησε Σλάβος.]

 Φωτ Αντώνης Κάτανος , ένα γεφύρι χωρίς όνομα -Εκτός από την γέφυρα του Αρκαδικού στην ευρύτερη περιοχή σώζονται άλλες τέσσερις παρόμοιες γέφυρες.

Η γέφυρα στο Αρκαδικό είναι ίσως η πιο καλοδιατηρημένη από τις πολλές Μυκηναϊκές γέφυρες της Αργολίδας. Όχι η πιο παλιά ούτε η πιο εντυπωσιακή. Είναι τμήμα ενός πυκνού οδικού δικτύου, το οποίο συνέδεε τα μεγάλα αστικά κέντρα του ισχυρού βασιλείου των Μυκηνών, την Επίδαυρο, την Τίρυνθα και τις Μυκήνες, με άλλα μικρότερα και έφτανε μέχρι τις εισόδους του βασιλείου, κυρίως τον Ισθμό.
Το οδικό αυτό δίκτυο ήταν πλακόστρωτο, αμαξήλατο,  με αναλημματικούς τοίχους κατά τόπους και γέφυρες πάνω από ρέματα και μικρά χάσματα. Το δίκτυο συντηρούνταν συχνά, ώστε να εξασφαλίζεται η γρήγορη πρόσβαση (ίσως) του στρατού και των φημισμένων μυκηναϊκών ιππήλατων αρμάτων στα σύνορα του βασιλείου για την εξασφάλιση της άμυνας έναντι οποιασδήποτε απειλής.
Πέρα από την μάλλον προφανή στρατιωτική του χρήση, το οδικό δίκτυο εξασφάλιζε τη γρήγορη, άνετη και ασφαλή μεταφορά αγαθών και εμπορευμάτων αλλά και τη συνοχή του Βασιλείου μέσω της επικοινωνίας της περιφέρειας με το κέντρο.
Η ύπαρξη αυτού του δικτύου έκανε τον Όμηρο να βάλει τα παρακάτω λόγια στο στόμα της Ήρας: “Τώρα τρεις χώρες έχω εγώ πολύ πιο λατρεμένες, τ’ Άργος, και την πλατύδρομη Μυκήνα, και τη Σπάρτη”.
Υπάρχουν ελάχιστα απομεινάρια του οδικού αυτού δικτύου, με τα περισσότερα να σπαράζονται από το χρόνο και τον άνθρωπο, κι αυτό πονάει πολύ. Μα πιο πολύ πονάει η εγκατάλειψη των παλαιότερων γεφυρών στον κόσμο που ακόμα στέκονται ορθές και χρηστικές. Μνημεία που θα μπορούσαν να αποτελέσουν αυτόνομο προορισμό για γνώστες, ημεδαπούς και αλλοδαπούς. Που θα έπρεπε να αναδεικνύονται με έργα στον περιβάλλοντά χώρο, με πινακίδες και κείμενα, με υλικό στο διαδίκτυο. Κι αυτά όλα αφορούν και τη γέφυρα της φωτογραφίας αλλά και την άλλη, τη δίτοξη που καταρρέει και που αν δεν γίνει κάτι τώρα, το μετά θα είναι πολύ αργά.

Το Ηραίο του Άργους βρίσκεται ανάμεσα στο Άργος και τις Μυκήνες, στις πλαγιές του λόφου που λεγόταν Αετόβουνο ή Εύβοια. Θεωρείται το κέντρο της λατρείας της Ήρας, της θεάς ”Αργείας”, όπως την ονομάζει ο Όμηρος. Το ιερό ιδρύθηκε στα μισά του 8ου αι. π.Χ. σε μία θέση που δεσπόζει στην αργολική πεδιάδα, αρχικά ως θρησκευτικό κέντρο της περιοχής και από τις αρχές του 7ου αι. π.Χ. ως επίσημο θρησκευτικό κέντρο αποκλειστικά της πόλης του Αργούς. Η λατρεία ήταν μυστηριακή και είχε ως βασική γιορτή, τα Εκατόμβοια. Πιθανόν να λατρευόταν στην περιοχή μία προϊστορική χθόνια θεά, συνδεμένη με τη φύση, με την οποία ταυτίστηκε αργότερα η Ήρα. Σύμφωνα με την παράδοση κτίστηκε από τον ήρωα Άργο ή το Φορωνέα γιο του ποταμού θεού – Ινάχου. Η περίοδος ακμής του ιερού αν κρίνουμε απο την αρχιτεκτονική του εξέλιξη τοποθετείται στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. και κυρίως στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ.    1400 π.Χ. –  – 4ος αι. μ.Χ.

ΕΝΑΣ ΜΥΚΗΝΑΙΚΟΣ ΔΡΟΜΟΣ

Πρόκειται για τον καλλίτερα διατηρημένο μυκηναϊκό δρόμο, που ακολουθεί την διαδρομή Πύλη Λεόντων Μυκηνών – Βόρεια πλαγιά του λόφου της Ακρόπολης των Μυκηνών – Ανατολικά, χαράδρα Χάβου.

Μ.Δ.1. Λυκοτρούπι. (Φωτο: ΑΓΠ)

Περνά κατόπιν τη μυκηναϊκή γέφυρα της Δρακονέρας, ανεβαίνει στο διάσελο ανάμεσα σε Αγριοβουνάκι ή Κοντοβούνι και Δελόκορμο προς το Μπερμπάτι (Πρόσυμνα). Ακολουθεί τη νότια πλευρά του Κοντοβουνίου, περνά τη μυκηναϊκή γέφυρα Λυκοτρούπι, ανεβαίνει με μια ελαφριά και σταθερή κλίση πρώτα ΝΑ και μετά ΒΑ προς την κοιλάδα Κεφαλαρίου (Αστερίωνας) Στεφανίου, κατά μήκος της δυτικής όχθης του Αστερίωνα.

Ο μυκηναϊκός δρόμος Μ.Δ.1. (Φωτο: ΑΓΠ)

Στον παλιό ξερόμυλο της Μονής Στεφανίου συναντάμε μία ακόμη μυκηναϊκή γέφυρα και κατόπιν στην τοποθεσία «Λιμνιάτη» βλέπουμε τα υπολείμματα κυκλώπειας κατασκευής, που στήριζαν το δρόμο. Η πορεία του δρόμου είναι εύκολη μέχρι τον νερόμυλο των Ριζογιανναίων, που σώζεται σε καλή κατάσταση στην απέναντι πλευρά του Αστερίωνα. (1)

Λίγο πιο βόρεια συναντάμε ίχνη κυκλώπειων τειχών, που ο αρχαιολόγος Γεώργιος Μυλωνάς αναφέρει σαν «Νεροφυλάκειο», των πηγών του Αστερίωνα που βρίσκονται δίπλα. Στο ίδιο μέρος έχουν βρεθεί αρχαίοι τάφοι και ίχνη αρχαίου ιερού, όπου μεταξύ των άλλων αναθημάτων βρέθηκε ανάγλυφο με τον Σμινθέα Απόλλωνα. Στο σημείο αυτό ο δρόμος συναντιέται με τον Μ.Δ.2.

Ο Μ.Δ.1 σε γραμμική Β’.(Φωτο: ΑΓΠ)

Ο δρόμος κατόπιν συνέχιζε προς Βορρά, το πέρασμα του Μαυρονερίου (Χούνη), όπου υπάρχει σε λόφο της περιοχής Μυκηναϊκό οχυρό και κατόπιν κατέβαινε προς την κοιλάδα των Κλεωνών και την Κόρινθο.
Ο δρόμος αυτός, όπως και οι υπόλοιποι δρόμοι ήταν σχεδιασμένοι και χαραγμένοι για μικρά και γρήγορα άρματα της εποχής.

 Οι δρόμοι αυτοί, προς τη μεριά του κάμπου, για την στήριξη και την ευθυγράμμισή τους στηρίζονταν σε τοιχία που αποτελούνταν από τεράστιους ογκόλιθους, που έφταναν μέχρι και τα 4-5 μέτρα ύψος.

 Σ΄αυτές τις κατασκευές, ανά τακτά χρονικά διαστήματα, υπήρχαν στόμια προς τη μεριά του Αστερίωνα, για την συλλογή των υδάτων και την αποφυγή καταστροφής του καταστρώματος, που λειτουργούσαν σαν ένα είδος σύγχρονου συστήματος απορροής υδάτων. Υπάρχουν δεκάδες τέτοια στόμια που διοχέτευαν το νερό από την επιφάνεια του δρόμου προς τον ποταμό.

Με τον Αντώνη και το Σωτήρη. (Φωτο: ΑΓΠ)

Το πλάτος του δρόμου έφτανε τα 2,5 μέτρα, καλύπτοντας τις ανάγκες της κίνησης της εποχής και ήταν στρωμένος με ψιλό χαλίκι για να είναι άνετα προσβάσιμες στα άλογα και τα άρματα. Προφανώς γινόντουσαν και συντηρήσεις ανά τακτά χρονικά διαστήματα από τους κυβερνήτες της εποχής. Είναι πολύ πιθανό στις στροφές με την κλίση προς τον γκρεμό και κυρίως στα γεφύρια να υπήρχαν στηθαία για την ασφάλεια των αλόγων και των αρμάτων.

Οι μυκηναϊκοί δρόμοι συνέδεαν τα μυκηναϊκά κέντρα και την Ακρόπολη με τα λιμάνια στο Βορρά και αυτά του Αιγαίου και η ανακάλυψή τους και η χαρτογράφησή τους έγιναν το 1884 από τον Γερμανό λοχαγό Bernhard και συμπληρώθηκαν από τις νεώτερες έρευνες.

Αρχείο Γεφυριών Πελοποννήσου.

Πέρα από τους δύο προαναφερόμενους νερόμυλους (Ριζόγιαννη και Καλογερικό), ένας άλλος μύλος στον ποταμό Αστερίωνα, αυτός του Κατσίγιαννη, εξυπηρετούσε τις ανάγκες των ντόπιων σε αλέσματα. Θα πρέπει να τονιστεί ότι τα παλιότερα χρόνια η βιοποριστική και κοινωνική ζωή των Στεφανιωτών διαδραματιζόταν στην παραποτάμια περιοχή του Αστερίωνα, όπου υπήρχαν 12 νερόμυλοι, εκ των οποίων Στεφανιώτικοι ήταν οι τρεις προαναφερόμενοι, κατά σειρά δηλαδή του Ριζόγιαννη (2), του Κατσίγιαννη και ο Καλογερικός της Μονής Αγίου Δημητρίου Στεφανίου.

ΤΕΛΟΣ

Σημειώσεις-βιβλιογραφία
(1). Ο μυκηναϊκός δρόμος Μ.Δ.1 έχει σημαδευτεί, αναδειχθεί και χαρτογραφηθεί και με εθελοντικές ενέργειες του δραστήριου Μορφωτικού και Εκπολιτιστκού Συλλόγου Στεφανίου Κορινθίας (ΜΕΣΣΚ )https://ift.tt/33C8GVO
(2). Σπουδαίο ρόλο στην ανάδειξη και γνωστοποίηση των μυκηναϊκών δρόμων έχει και ο Σωτήρης Ριζόγιαννης, συνοδοιπόρος στην προσπάθεια καταγραφής των μυκηναϊκών γεφυριών της ευρύτερης περιοχής, από το Στεφάνι Κορινθίας μέσω της ιστοσελίδας του

ΜΕ ΠΗΓΕΣ ΑΠΟ :

• https://ift.tt/2DLeaTn
• http://www.tmth.edu.gr
• https://ift.tt/19CrXAc
• https://ift.tt/2LZCGii
• Τό Κέρας τής Αμάλθειας
• https://ift.tt/2o2qZMr
• https://ift.tt/1hIGQcA
• Γιάννης Δημάκης- Απρίλιος 2013
• Αντώνης Κάτανος  Δεκεμβρίου 2009   Πτυχιούχος Ανθρωπολογίας και Ιστορία της Τέχνης του πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης.SUNY at New Paltz.N.Y.
•  https://ift.tt/31B5Hds
• ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ

https://www.michanikos-online.gr/