on 10/05/2025
Μια πρωτοποριακή έρευνα για τη διατήρηση και προστασία της κουκουναριάς στην Ελλάδα
Δρ Ευαγγελία Αβραμίδου
Κύρια Ερευνήτρια,
Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ
Τι κάνει την κουκουναριά τόσο ξεχωριστή;
Η κουκουναριά (Pinus pinea), διάσημη για τα γευστικά κουκουνάρια της που χρησιμοποιούνται ευρέως στη μεσογειακή κουζίνα, αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι των μεσογειακών δασών αλλά και των τοπικών οικονομιών εδώ και αιώνες. Η εξάπλωσή της ενισχύθηκε από την ανθρώπινη δραστηριότητα —ιδιαίτερα κατά τη ρωμαϊκή εποχή— και σήμερα καλύπτει περίπου 750.000 εκτάρια σε όλη τη Μεσόγειο.
Στην Ελλάδα, η κουκουναριά συναντάται κυρίως σε παραθαλάσσιες περιοχές, πολλές από τις οποίες περιλαμβάνονται στο δίκτυο Natura 2000 (π.χ. οι Κουκουναριές στη Σκιάθο). Οι πληθυσμοί της όμως απειλούνται: από τουριστικές πιέσεις, την κλιματική αλλαγή και τον ανταγωνισμό από άλλα είδη, όπως η χαλέπιος πεύκη.
Τι μελετήθηκε και γιατί;
Η επιστημονική ομάδα του Ινστιτούτου Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων (ΙΜΔΟ) της Αθήνας υπό την καθοδήγηση της Δρ Ευαγγελίας Αβραμίδου σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών της Θεσσαλονίκης του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ μελέτησαν τέσσερις περιοχές Natura 2000 με δάση κουκουναριάς:
- στον Σχινιά της περιοχής του Μαραθώνα (GR3000003),
- στη Στροφυλιά (GR2320001),
- στο Κοτύχι (GR2330005) και
- στη Σκιάθο (GR1430003).
Με τη χρηματοδότηση από τον Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου Σχινιά- Μαραθώνα η ομάδα χρησιμοποίησε ειδικούς μοριακούς δείκτες γενετικής και επιγενετικής ποικιλομορφίας γιατί ήθελαν να κατανοήσουν:
- Πόσο γενετικά διαφορετικά είναι τα δέντρα μεταξύ τους στις 4 προστατευόμενες περιοχές
- Πώς επηρεάζει το περιβάλλον την έκφραση των γονιδίων χωρίς να αλλάζει το DNA τους —δηλαδή, την επιγενετική προσαρμοστικότητα του είδους.
Βασικά ευρήματα:
– Χαμηλή γενετική ποικιλομορφία: Όπως δείχνουν και διεθνείς μελέτες (π.χ. στην Ισπανία και Ιταλία), οι πληθυσμοί κουκουναριάς έχουν πολύ περιορισμένο γενετικό “απόθεμα”, κάτι που δυσχεραίνει την προσαρμογή τους σε ραγδαίες περιβαλλοντικές αλλαγές.
– Υψηλή επιγενετική ποικιλομορφία: Αντίθετα, παρουσιάζουν σημαντική επιγενετική ποικιλότητα — δηλαδή ποικιλία στον τρόπο με τον οποίο εκφράζονται τα γονίδια υπό περιβαλλοντικές πιέσεις. Αυτή η “μνήμη” περιβαλλοντικών επιδράσεων στο DNA, κυρίως μέσω μεθυλίωσης, φαίνεται να αποτελεί την κρυφή υπερδύναμη του είδους.
– Σχέση με την αντοχή στη ξηρασία: Τα δέντρα με υψηλότερη επιγενετική ποικιλομορφία εμφάνισαν καλύτερη ανθεκτικότητα σε ξηρές συνθήκες, στοιχείο ιδιαίτερα κρίσιμο στην εποχή της κλιματικής κρίσης.
– Καμία σύνδεση με γεωγραφία: Η γενετική και επιγενετική ποικιλομορφία δεν συσχετίστηκε με τη γεωγραφική θέση των δειγμάτων — υποδεικνύοντας ότι το περιβάλλον και όχι η τοποθεσία ή το DNA παίζει καθοριστικό ρόλο στην προσαρμογή.
– Η αρνητική συσχέτιση μεταξύ του επιγενετικού δείκτη (Shannon) και του υδατικού δυναμικού (Ψmd) μπορεί να είναι αποτέλεσμα της προσαρμογής του είδους στην ξηρασία, όπως επισημαίνεται επίσης από παρόμοιες μελέτες.
Γιατί τα αποτελέσματα έχουν σημασία για τη διατήρηση;
Η έρευνα καταδεικνύει ότι η επιγενετική προσέγγιση είναι κρίσιμη για τη διατήρηση των δασικών οικοσυστημάτων, ιδιαίτερα όταν η γενετική ποικιλότητα είναι περιορισμένη. Η περιοχή του Σχινιά εμφάνισε τη μεγαλύτερη γενετική και επιγενετική ποικιλομορφία, γεγονός που ενισχύει και την ιστορική σημασία της περιοχής — καθώς θεωρείται πιθανή εστία πρώτης εγκατάστασης της κουκουναριάς στην Ελλάδα.
Τα μέτρα προστασίας και διατήρησης που προτείνονται περιλαμβάνουν:
- Προτεραιότητα προστασίας του Σχινιά για διατήρηση τόσο εντός τόπου (στο φυσικό τους περιβάλλον -in situ) όσο και εκτός τόπους διατήρηση (ex situ, πχ με δημιουργία τράπεζας γενετικού υλικού από σπέρματα), καθώς είχε την υψηλότερη ποικιλότητα.
- Συλλογή γενετικού υλικού από τη Σκιάθο, λόγω υψηλής τουριστικής πίεσης.
- Συνέχιση ερευνών σε άλλες προστατευόμενες περιοχές που δεν έχουν ακόμη μελετηθεί.
- Χρήση ανθεκτικών-προσαρμοσμένων γενοτύπων για μελλοντικές φυτεύσεις και έργα αποκατάστασης.
Τελικό συμπέρασμα:
Η κουκουναριά μπορεί να στερείται γενετικής ποικιλότητας, αλλά χάρη στην επιγενετική της προσαρμοστικότητα, διαθέτει τα μέσα να επιβιώσει. Αυτή η μελέτη αποκαλύπτει πως η επιγενετική είναι η υπερδύναμη που μπορεί να καθορίσει το μέλλον της κουκουναριάς στην Ελλάδα και να συμβάλει στην προστασία της βιοποικιλότητας στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής.
Διαβάστε περισσότερα στο πλήρες άρθρο: https://www.mdpi.com/2073-4425/16/4/361
Το έργο με τίτλο: «Επιστημονική παρακολούθηση της εγκατάστασης πιλοτικού δικτύου πειραματικών επιφανειών και αναγεννητικών κέντρων στο πευκοδάσος του Εθνικού πάρκου Σχινιά -Μαραθώνα» υλοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα (Ε.Π.Υ.ΜΕ.ΠΕΡ.Α.Α.). Ευχαριστίες απευθύνονται στο προσωπικό του Φορέα Διαχείρισης του Πάρκου, ιδιαιτέρως στον κ. Γιώργο Λυριτζή για την αμέριστη βοήθειά κατά τη διάρκεια υλοποίησής του έργου, καθώς και στις φοιτήτριες Χρύσα-Ιωάννα Χαριτάτου, Φωτεινή Ζαχαροπούλου, και Χριστίνα Νομικού για την υποστήριξή τους στις δειγματοληψίες και αναλύσεις στο εργαστήριο Γενετικής και Βελτίωσης Δασικών Ειδών του ΙΜΔΟ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου