on 03/03/2024
Με την ευκαιρία της Παγκόσμιας Ημέρας Άγριας Ζωής, ο Καθηγητής του Τμήματος Βιολογίας της Σχολής Θετικών Επιστημών του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Θεοφάνης Κωνσταντινίδης παρουσιάζει μια σύντομη ιστορική αναδρομή στη μελέτη των φυτών της Ελλάδας.
Φυτά της Ελλάδας
Οι αυτοφυείς φυτικοί οργανισμοί που κυρίως αποικίζουν τη χέρσο, καθώς επίσης τον πυθμένα, τις όχθες ή το σώμα κοιλοτήτων γλυκού νερού και τον φωτεινό θαλάσσιο βυθό, θεωρούνται ως οι πρωτογενείς παραγωγοί. Μέσω της φωτοσύνθεσης εκμεταλλεύονται το CO2 της ατμόσφαιρας και δομούν οργανικές ενώσεις που αποτελούν την πρώτη ύλη για πολύπλοκα τροφικά πλέγματα και αλυσίδες, συντηρώντας πληθώρα ετερότροφων οργανισμών.
Μέσα στα 800 περίπου εκατομμύρια έτη εξέλιξης των φυτικών οργανισμών της ξηράς, προέκυψε μια πληθώρα μορφών ζωής, μια εξαιρετική ποικιλότητα που εκδηλώνεται σήμερα μέσω της ύπαρξης μικροσκοπικών, εφήμερων ειδών ύψους μόλις λίγων χιλιοστών και διάρκειας ζωής λίγων μόνο εβδομάδων, όπως συμβαίνει σε ορισμένα βρυόφυτα, έως τους δενδρώδεις γίγαντες των κωνοφόρων και των ευκαλύπτων που μπορεί να φτάσουν ή να ξεπεράσουν τα 100 m σε ύψος και να ζήσουν περισσότερο από 4 χιλιετίες.
Καθώς οι κινήσεις των τεκτονικών πλακών και οι γεωλογικές και κλιματικές μεταβολές σχηματοποιούσαν τη Γη στη σημερινή της κατάσταση, οι φυτικοί οργανισμοί σταδιακά αποκτούσαν μια πατρίδα, έναν χώρο εξάπλωσης και ένα οικολογικό περιβάλλον διαβίωσης. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, θα μπορούσε κάποιος να πει ότι ορισμένες χώρες στάθηκαν περισσότερο τυχερές από κάποιες άλλες.
Στον χώρο συνάντησης τριών ηπείρων και με ποικιλόμορφη τοπογραφία και γεωιστορία, η Ελλάδα είναι πλούσια σε φυτικούς οργανισμούς, παρά το μικρό της μέγεθος. Ο πλούτος, βέβαια, είναι πάντοτε ένα σχετικό μέγεθος. Στη νησιωτική Ινδονησία και τη χώρα του Ισημερινού μαζί με τα νησιά Galapagos ο πλούτος των αυτοφυών αγγειοφύτων (φυτά που διαθέτουν αγωγό σύστημα για τη μεταφορά του νερού και των θρεπτικών συστατικών) μπορεί να φτάσει ή να ξεπεράσει τα 4.500 είδη ανά km2 ενώ στη Νότια Αφρική, μια χώρα που εν μέρει διαθέτει μεσογειακού τύπου κλίμα όπως η Ελλάδα, η αντίστοιχη φυτική ποικιλότητα μπορεί εύκολα να ξεπεράσει τα 3.300 είδη. Ωστόσο η Ελλάδα, με τουλάχιστον 6.720 είδη και υποείδη αγγειοφύτων (Πτεριδόφυτα και Σπερματόφυτα) ως συνολικό χλωριδικό πλούτο, δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητη.
Συγκριτικά με τα αγγειόφυτα, τα οποία αν και είναι καλά μελετημένα στην Ελλάδα συνεχίζουν να αυξάνουν σε αριθμό κάθε έτος, οι υπόλοιπες φωτοσυνθετικές ομάδες οργανισμών είναι λιγότερο καλά γνωστές. Τουλάχιστον 540 κυανοβακτήρια έχουν καταγραφεί στην Ελλάδα, σε διάφορα ενδιαιτήματα. Oι πρόγονοι των κυανοβακτηρίων πιθανότατα κατάφεραν για πρώτη φορά να φωτοσυνθέσουν, πριν 3,3 δισεκατομμύρια έτη περίπου, και σταδιακά άλλαξαν την ατμόσφαιρα της Γης. Τα συνήθως μικρού μεγέθους βρυόφυτα της Ελλάδας ανέρχονται σε τουλάχιστον 690 είδη και αρκετά ακόμα αναμένεται να ανακαλυφθούν. Οι καταγεγραμμένοι μύκητες, που είναι μεν μη φωτοσυνθετικοί και ανήκουν σε δικό τους Βασίλειο αλλά συχνά εξετάζονται μαζί με τα φυτά, ανέρχονται σε περίπου 2.500 είδη. Ωστόσο, ο συνολικός αριθμός τους στην Ελλάδα αναμένεται να φτάσει ή να ξεπεράσει τους 25.000. Οι λειχήνες ή λειχηνοποιημένοι μύκητες, μια ιδιαίτερη συμβίωση ως επί το πλείστον ασκομυκήτων με φύκη που από κοινού συμπεριφέρονται ως ένας οργανισμός, πρέπει να ξεπερνούν τα 1.500 διαφορετικά είδη στην Ελλάδα, από τα οποία τα 1.300 περίπου έχουν ήδη καταγραφεί.
Στο ΕΚΠΑ η ποικιλότητα των αυτοφυών φυτικών οργανισμών κέντρισε το ενδιαφέρον των πρώτων διορισμένων μελών του επιστημονικού προσωπικού του. Η Βοτανική διδάσκεται ως μάθημα από πολύ νωρίς, ενώ η συλλογή και η τεκμηρίωση των φυτών δημιούργησε, σταδιακά, πλούσιες συλλογές που διανύουν το διάστημα από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, ή ακόμα νωρίτερα, και συνεχίζονται μέχρι τις μέρες μας. Ως αποτέλεσμα, το Βοτανικό Μουσείο του Πανεπιστημίου Αθηνών διαθέτει σήμερα συλλογές μεγάλης ιστορικής και επιστημονικής αξίας, συμπεριλαμβανομένων πολλών Τύπων (πολύτιμα δείγματα πάνω στα οποία στηρίζεται η τεκμηρίωση των επιστημονικών ονομάτων). Η διδασκαλία της Βοτανικής συνεχίζεται απρόσκοπτα, σχεδόν για δύο αιώνες, στα Τμήματα της Βιολογίας και της Φαρμακευτικής.
Σταδιακά, η έρευνα των αυτοφυών φυτών της Ελλάδας επεκτείνεται ώστε να περιλάβει πληθώρα προσεγγίσεων και μεθοδολογιών. Ο πρώτος πλήρης κατάλογος των ελληνικών αγγειοφύτων εκδίδεται το 2013, με ένα συμπλήρωμα το 2016. Οι ελληνικοί φυτικοί οργανισμοί παρείχαν και συνεχίζουν να παρέχουν την πρώτη ύλη για πολλές δυνητικές εφαρμογές: καλλιέργειες και γεωργικά προϊόντα διαφόρων κατευθύνσεων, δευτερογενείς μεταβολίτες με φαρμακευτικό και θεραπευτικό ενδιαφέρον, βιοτεχνολογικός πειραματισμός, βιομηχανικά προϊόντα. Με ένα ποσοστό ενδημισμού περίπου 22% σε είδη και υποείδη, η Ελλάδα διαθέτει πολλά αποκλειστικά δικά της φυτά, που αναμένουν τη σειρά τους για επιστημονική αξιολόγηση και πιθανή εφαρμοσμένη αξιοποίηση.
Ωστόσο, στον κόσμο των αυτοφυών φυτών δεν είναι όλα ρόδινα. Εδώ και λίγες δεκαετίες έχει επισημανθεί η συνεχιζόμενη απώλεια της φυτικής ποικιλότητας με ρυθμούς ανησυχητικούς. Tα Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων για την Ελλάδα που έχουν κυκλοφορήσει (1995, 2009) παραθέτουν αρκετές περιπτώσεις φυτών στο χείλος της καταστροφής. Νέες προσπάθειες κατανόησης της τρέχουσας κατάστασης βρίσκονται σε εξέλιξη. Φυτικά είδη με έναν μόνο πληθυσμό ή με ολιγάριθμα ώριμα άτομα, σπάνια είδη που γειτνιάζουν με τον διαρκώς επεκτεινόμενο αστικό ιστό ή φύονται σε κρίσιμα, από άποψη διαχείρισης, ενδιαιτήματα (π.χ. τουριστικές ακτές, επιβαρυμένες με ρύπους περιοχές, υγρότοποι που αποξηραίνονται) αντιμετωπίζουν σοβαρό κίνδυνο εξαφάνισης. Συνεπώς, σε μια μέρα αφιερωμένη στην άγρια ζωή, το σημαντικότερο μήνυμα που θα μπορούσε κάποιος να διαδώσει είναι ότι η προστασία του κόσμου των φυτών, στηριζόμενη στη γνώση και την εφαρμογή επιστημονικών κανόνων, οφείλει να έχει την ίδια βαρύτητα, αν όχι μεγαλύτερη, με κάθε προσπάθεια αξιοποίησης και εκμετάλλευσής τους.
Θεοφάνης Κωνσταντινίδης
Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας
Σχολή Θετικών Επιστημών
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
hub.uoa.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου