Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος*
«Δυστυχώς λόγω τουρκοκρατίας δεν περάσαμε Μεταρρύθμιση. Τουλάχιστον όμως δεν περάσαμε ούτε Αντιμεταρρύθμιση»
διδακτικό προσωπικό ελληνικού πανεπιστημίου, έτος 2015 μ.Χ.
Τι ήταν η μεταρρύθμιση;
Η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση υπήρξε από τα σημαντικότερα κινήματα στη ιστορία της Ευρώπης, με εξαιρετικά μεγάλη επιρροή στη διαμόρφωση του συγχρόνου δυτικού πολιτισμού. Συμπίπτουσα με τον διανοητικό αναβρασμό της Αναγεννήσεως, την ενίσχυση του συγκεντρωτικού κράτους και την εποχή των μεγάλων εξερευνήσεων, η Διαμαρτύρηση έδωσε οριστικό τέλος τόσο στο κοσμοείδωλο όσο και στο πολιτικό σύστημα του ρωμαιοκαθολικού Μεσαίωνος. Με σύμμαχο την τυπογραφία, μια αστική τάξη αναζητούσα αξιακή νομιμοποίηση για τη συσσώρευση πλούτου και ανερχομένους βασιλείς που ήθελαν να απαλλαγούν από τη παπική κηδεμονία, ριζοσπάστες όπως ο Λούθηρος, ο Καλβίνος και ο Ζβίγγλιος διαμόρφωσαν έναν νέο χριστιανισμό, με κοινά σημεία αναφοράς την αδιαμεσολάβητη επαφή του ανθρώπου με το θείο, την λιτότητα της λατρείας, την αποκλειστική αυθεντία της Αγίας Γραφής και τη σωτηρία μόνο δια της πίστεως. Πλήθος ιστορικών και κοινωνιολόγων, με επιφανέστερο τον Max Webber, παρατήρησαν πως μία σειρά θεολογικών γνωρισμάτων του Προτεσταντισμού ώθησαν κοινωνικές συμπεριφορές όπως η σκληρή εργασία και η ατομική ευθύνη, οι οποίες με τη σειρά τους συνέβαλαν ώστε οι προτεσταντικές χώρες να γίνουν πολύ επιτυχημένες οικονομικά.
Αυτές οι παρατηρήσεις έχουν συχνά ενταχθεί στη συζήτηση περί της ταυτότητος της Ευρώπης, για το εάν δηλαδή η εμπειρία της Μεταρρυθμίσεως συνιστά κεντρικό στοιχείο της δυτικής παραδόσεως. Ταυτοχρόνως γίνεται η αναπόφευκτη σύγκριση με την ανατολική Ευρώπη, η οποία δεν είχε ανάλογο φαινόμενο. Η απουσία ενός αντιστοίχου θρησκευτικού κινήματος στις ορθόδοξες χώρες γίνεται αντιληπτή ως δείγμα καθυστερήσεως, προκεκλημένης είτε από την οθωμανική κατάκτηση είτε από την εγγενή ανελευθερία του ορθοδόξου πνεύματος. Τέτοια στάση, εκτός του ότι ρομαντικοποιεί τον προτεσταντισμό βάσει συγχρόνων ιδεολογιών και καταστάσεων, τον γενικεύει ως οικουμενικό φαινόμενο που φυσικά θα συνέβαινε κάποια στιγμή και στην ανατολή αν τα πράγματα έβαιναν «αισίως», στα πλαίσια μίας γραμμικής πορείας της ιστορίας. Μία σύντομη όμως ανασκόπηση των συνθηκών από τις οποίες προέκυψε ο Προτεσταντισμός γίνεται εμφανές ότι όχι μόνο θα ήταν απολύτως απίθανο να βίωνε αντίστοιχη μεταρρύθμιση η ορθόδοξη ανατολή ανεξαρτήτως συνθηκών, αλλά και ότι δεν αποτελεί καν φαινόμενο το οποίο να αφορά το σύνολο του δυτικού κόσμου.
Πρώτα από όλα, η δυτική μεταρρύθμιση δεν προέκυψε εκ του μηδενός στις αρχές του 17ου αιώνος. Όλη η περίοδος των τελών του Μεσαίωνος και της Αναγεννήσεως χαρακτηρίστηκε από μεγάλες κοινωνικές και πνευματικές αλλαγές. Συγκεκριμένα, πολύ προτού ο νεαρός Λούθηρος καρφώσει τις 95 θέσεις του στη Βυρτεμβέργη το 1517, ανατρεπτικά θρησκευτικά κινήματα είχαν διαδοθεί σε ολόκληρη την Εσπερία, με μικρότερη ή μεγαλύτερη διάδοση, συναντώντας ηπιότερη ή αγριότερη εκκλησιαστική καταστολή. Προσωπικότητες όπως ο Ουίκλιφ στην Αγγλία και ο Χους στη Βοημία αμφισβήτησαν την παπική αυθεντία και κήρυξαν τη δική τους ανάγνωση του ευαγγελίου. Μετά την καύση στην πυρά του δευτέρου το 1415, τα βοημικά εδάφη γνώρισαν μεγάλης κλίμακας πολέμους, μέχρι να βρεθεί συμβιβασμός μεταξύ των Τσέχων Ουσσιτών και της γερμανικής αριστοκρατίας. Νωρίτερα οι Βαλδένσιοι και οι Καθαροί στη Γαλλία είχαν προκαλέσει τριγμούς στο ρωμαιοκαθολικό οικοδόμημα: για την εξάλειψη των δευτέρων χρειάστηκαν αιματηρές σταυροφορίες. Παρά την εντατική δράση της Ιεράς Εξετάσεων και άλλων θεσμών της, η Καθολική Εκκλησία έχανε ολοένα και περισσότερο τον έλεγχο των χριστιανικών κοινωνιών. Οι αδιάκοπες συγκρούσεις πρώτα με το Γερμανό αυτοκράτορα και ύστερα με τους κατά τόπους βασιλείς είχαν μειώσει την πολιτική της επιρροή, ενώ το Δυτικό Σχίσμα του 14ου αιώνος πλήγωσε ανεπανόρθωτα το κύρος της Αγίας Έδρας. Σε πιο κοσμικά θέματα, η αποτυχία των σταυροφοριών, η σοβαρή κρίση του 14ου αιώνος με τους λιμούς και τη φονική πανώλη, η παρακμή της φεουδαρχίας και η άνοδος των πόλεων συνέθεταν ένα σκηνικό ραγδαίων αλλαγών στον τρόπο ζωής, οικονομικής οργανώσεως και κατανομής της εξουσίας.
Οι διαρκείς εσωτερικές κρίσεις είχαν οδηγήσει το εκκλησιαστικό σώμα σε εξάντληση και ηθική εξαχρείωση. Οι χρηματισμοί βασίλευαν μεταξύ των επισκόπων, οι όρκοι αγαμίας και πενίας παραβιάζοντο συστηματικώς και με τον πιο αναίσχυντο τρόπο, ενώ η κερδοσκοπία με τα συγχωροχάρτια προκαλούσε αυξανόμενη οργή. Τα διάφορα κινήματα θρησκευτικής αμφισβητήσεως όμως δεν αρκούντο στη στηλίτευση της διαφθοράς, αλλά αμφισβητούσαν και το ίδιο το δόγμα. Η αγαμία των κληρικών και ο ίδιος ο θεσμός της ιεροσύνης, η θεία ευχαριστία, η τιμή των λειψάνων, των αγίων και της Θεοτόκου, τα μυστήρια, η αγιογραφία, το καθαρτήριο, όλα βρέθηκαν στο στόχαστρο των μεταρρυθμιστών, οι οποίοι προσπάθησαν να τα αποδομήσουν μεθοδικά. Το 17ο αιώνα οι συνθήκες ήταν ώριμες, και σε συνδυασμό με τις χαρισματικές προσωπικότητες κηρύκων όπως ο Μαρτίνος Λούθηρος, η καθολικήuniversitas christiana (χριστιανική οικουμένη) σείστηκε από τα θεμέλια της. Ο Λούθηρος ξεσήκωσε τη Γερμανία, ενώ ο Καλβίνος και ο Ζβίγγλιος την Ελβετία. Οι ιδέες του Καλβίνου έγιναν δημοφιλείς στη Γαλλία, τη Ολλανδία και τη Σκωτία. Η ρήξη μεταξύ του Άγγλου βασιλέως Ερρίκου Η’ με τη Ρώμη για το θέμα της ακύρωσης του γάμου του έδωσε στον ως τότε ενσυνείδητα καθολικό ηγεμόνα την αφορμή να κηρύξει την εθνική εκκλησία ανεξάρτητη.
Οι διαφορές με την ανατολή
Κλείνοντας αυτήν την συνοπτική περιγραφή του ιστορικού πλαισίου της Μεταρρυθμίσεως γίνεται αντιληπτό πως δεν υπάρχει η παραμικρή αντιστοιχία ως προς την κατάσταση της καθ’ ημάς ανατολής. Κανένα από αυτά τα φαινόμενα, τα διανοητικά κινήματα, τις πολιτικές εξελίξεις δεν απασχόλησαν το Βυζάντιο και τον ανατολικό ορθόδοξο κόσμο. Από τον 11ο αιώνα και ύστερα ο ορθόδοξος κόσμος μπαίνει σε εποχή παρακμής, κατακερματισμού και υποταγής (Τούρκοι και Φράγκοι στο νότο, Μογγόλοι στο βορρά), όμως οι βάσεις της πίστεως παρέμειναν αρραγείς. Το μόνο σοβαρό θρησκευτικό κίνημα που ανησύχησε τις βυζαντινές αρχές ήταν ο Βογομιλισμός στα τέλη του 11ου αιώνος, όμως ύστερα από περιορισμένα μέτρα καταστολής (με κυριότερο την καύση στην πυρά του αιρεσιάρχου Βασιλείου από τον αύγουστο Αλέξιο Κομνηνό), οι ακόλουθοι του περιορίστηκαν σε συγκεκριμένες επαρχίες των Βαλκανίων. Ο εκκλησιαστικός-αυτοκρατορικός μηχανισμός ανταποκρίθηκε στις προκλήσεις και διάφορες μικρές έριδες της Κομνηνείας περιόδου (όπως σχετικά με τον μελισμό του ευχαριστιακού άρτου ή την ισότητα Υιού και Πατρός) περιορίστηκαν αμέσως χωρίς διάχυση στην κοινωνία. Η ακόλουθη διάλυση του κράτους από την Δ’ Σταυροφορία και την οθωμανική εξάπλωση μπορεί να πει κανείς πως συσπείρωσε την κοινωνία πέριξ της Εκκλησίας, η οποία αύξησε σημαντικά τις κοσμικές αρμοδιότητες της, όμως το συμπέρασμα πως τυχόν αποφυγή της καταστροφής θα άνοιγε το δρόμο για εκρηκτική θρησκευτική αμφισβήτηση είναι αυθαίρετο. Οι Βυζαντινοί της ύστερης περιόδου σε τίποτα δεν εμποδίστηκαν από την κοσμοκατάρρευση η οποία τους περικύκλωνε, από το να βρίσκονται σε διαρκή φιλοσοφική και κοινωνικοπολιτική αναταραχή. Η παλαιολόγειος εποχή ήταν γονιμότατη από άποψη διανοητικής παραγωγής, ενώ γνώρισε και ριζοσπαστικά κοινωνικά κινήματα όπως οι Ζηλωτές της Θεσσαλονίκης. Η μόνη όμως θρησκευτική ζύμωση της εποχής ήταν ο ησυχασμός, ο οποίος όχι μόνο δεν αποτελούσε καινοτομία (επί αιώνες ασκούμενος από γενεές μοναχών) αλλά με όρους εξελίξεως ήταν αντιδραστικό ρεύμα. Η προσέγγιση με την καθολική εκκλησία την οποία ώθησαν οι αυτοκράτορες (ελπίζοντας σε στρατιωτική βοήθεια κατά των Τούρκων) και επικρότησαν ορισμένοι πνευματικοί άνδρες, ήταν περισσότερο πολιτικό εγχείρημα και δεν απέκτησε ποτέ ρίζες στη βυζαντινή κοινωνία. Βλέποντας δε την ελληνική εκκλησία να αμφιταλαντεύεται πιεζόμενοι, οι υπόλοιπες σκλήρυναν τη στάση τους.
Το κοντινότερο που εβίωσε η Ορθοδοξία σε επίπεδο μεταρρύθμισης ήταν η κρίση των Παλαιοπίστων στη Ρωσία, την περίοδο 1652-1666. Το ιδιαίτερο της περιπτώσεως όμως ήταν ότι τη μεταρρύθμιση την έκανε… η ίδια η Εκκλησία. Ο πατριάρχης Νίκων έκρινε πως πολλές παραδόσεις της ρωσικής εκκλησίας είχαν απομακρυνθεί από τα βυζαντινά τους πρότυπα και διέταξε αλλαγές επί το «ελληνοπρεπέστρον» (σημείο του σταυρού με τρία και όχι δύο δάκτυλα, μικρές λεξιλογικές ρυθμίσεις στο σύμβολο της πίστεως κ.α.). Η σφοδρή λαϊκή αντίδραση προκάλεσε μόνιμο σχίσμα στους κόλπους της Εκκλησίας, το οποίο υπήρξε σημαντικό τουλάχιστον μέχρι το τέλος της Ρωσικής αυτοκρατορίας (όταν το 10% ου πληθυσμού ήταν Παλαιόπιστοι). Και σε αυτήν την περίπτωση η διαμάχη δεν υπέκρυπτε, όπως στην αντίστοιχη καθολικισμού-προτεσταντισμού, διαφορές στον τρόπο θέασης του κόσμου, του Θεού και του ανθρώπου.
Η Ορθοδοξία δεν πέρασε, και σε καμία περίπτωση δεν θα περνούσε, μεταρρύθμιση αντίστοιχη με εκείνην της δύσεως. Οι διανοητικές και κοινωνικές συνθήκες ήταν πολύ διαφορετικές, όπως και πολύ διαφορετική η φύση της Εκκλησίας. Πολλά από τα πράγματα που σκανδάλιζαν τους μεταρρυθμιστές, απλώς δεν υπήρχαν στην ανατολή. Ο κλήρος ήταν έγγαμος και κοινωνικά ενταγμένος μέσα στο ποίμνιο του, όλοι ελάμβαναν τον οίνο της Θείας Κοινωνίας, δεν υπήρχε πίστη σε καθαρτήριο και πληρωμές για ταχεία έξοδο της ψυχής από εκεί, ενώ νοσηρές καταστάσεις όπως η διαφθορά του κλήρου και το ασύστολο εμπόριο πλαστών λειψάνων δεν είχαν ποτέ την χαώδη έκταση που πήραν στη δύση εκείνη την εποχή (και βεβαίως κανένας Ρωμιός δε διανοήθηκε να μην τιμήσει τον Άγιο του ή τη Θεοτόκο). Δεν είναι τυχαία η αρχική προσέγγιση του Λουθήρου με το οικουμενικό πατριαρχείο, ούτε η διάσημη φράση του «η αλήθεια κατοικεί στους Έλληνες». Βεβαίως οι συνομιλίες εν τέλει κατέρρευσαν αφού έγινε προφανές ότι ο προτεσταντισμός αποτελούσε νέα αίρεση και επ’ ουδενί λόγω επιστροφή στην Ορθοδοξία, όμως μιας και το μελέτημα εξετάζει ενδεχόμενα, είναι ενδιαφέρον να διατυπωθεί το ερώτημα, τι θα συνέβαινε εάν ο Λούθηρος δεν αλληλογραφούσε με ένα πατριαρχείο δούλο των Οθωμανών, αλλά με ένα ανεξάρτητο και σχετικά ισχυρό Βυζάντιο. Ίσως να μιλούσαμε σήμερα για μία πολύ διαφορετική Μεταρρύθμιση.
 |
| Θρησκευτικός χάρτης της Ευρώπης μετά την ωρίμανση της Διαμαρτυρήσεως. Με γκρίζο οι καθολικές περιοχές, πορτοκαλί οι λουθηρανικές, κόκκινο οι καλβινιστικές, ροζ οι αγγλικανικές. |
Και προφανώς η Μεταρρύθμιση δεν επηρέασε το ίδιο όλη τη δύση. Οι βασικές του εστίες υπήρξαν στο βορρά, και κατά εξαιρετική παρατήρηση σε εδάφη εν πολλοίς εκτός της αρχαίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η Ιταλία και τα ιβηρικά βασίλεια δε γνώρισαν προτεσταντικά κινήματα, ενώ (φυσικώς ή δια της βίας) η Μεταρρύθμιση δεν μπόρεσε να ριζώσει στη Γαλλία. Έχουν γίνει αρκετές απόπειρες ερμηνείας αυτής της διαιρέσεως, αλλά συχνά τονίζεται πως η μεταρρύθμιση εξέφρασε εν μέρει τον γερμανογενή εθοφυλετικό χαρακτήρα, ξέσπασε δε σε χώρες που είχαν αργήσει να εκχριστιανισθούν. Ο καθολικισμός ρίζωσε στο μεσογειακό κόσμο, από αιώνες διαποτισμένο με τον λατινικό πολιτισμό.
Απώλεια ή ευτύχημα
Η διαπίστωση πως ο ορθόδοξος χριστιανισμός δε βίωσε κάποια μεταρρύθμση γίνεται ενίοτε με τη μορφή ελεγείας, ως απογοητευτική ένδειξη της αθεράπευτης οπισθοδρομικότητος αυτού και των διαποτισμένων από εκείνον κοινωνιών. Λέγεται κάποτε (και με αυξανόμενη συχνότητα, δια του τύπου και από του ακαδημαϊκού βήματος) πόσο καλά θα ήτα εάν τα πράγματα είχαν κυλίσει αλλιώς, εάν είχε βρεθεί ένας εξ εώων Λούθηρος να αφυπνίσει το οπισθοδρομικό Ρωμιό και να του μάθει εργασιακή ηθική, ορθολογισμό και ατομικισμό. Η λογική αυτή, παρ’ ότι δεν είναι τελείως εσφαλμένη ως προς κάποιες παράπλευρες και μακροπρόθεσμες συνέπειες της προτεσταντικής μεταρρυθμίσεως, προδίδει ελλιπή κατανόηση της φύσεως και της ιστορίας της θρησκείας. Ο λουθηρανισμός, ο καλβινισμός και τα απειράριθμα συγγενικά των ομολογιακά μορφώματα ήταν ριζοσπαστικές κινήσεις με στόχο την αποκάθαρση της πίστεως από ξένα στοιχεία και την επιστροφή στην πρώτη αγνότητα και απλότητα της αποστολικής εποχής. Υπήρξαν δηλαδή, με όλη την έννοια της λέξεως, θεμελιοκρατικά, ή όπως το λέμε πιο ξενικά, φονταμενταλιστικά. Καλώς ή κακώς, η μεταρρύθμιση υπήρξε μία επανάσταση των πιστών για την ανάκτηση μίας ιδεατής εκκλησίας από τους αναξίους που την παρεχάραξαν. Τους πρώτους ειδικά αιώνες το προτεσταντικό κίνημα χαρακτηρίστηκε από έντονο φανατισμό. Όταν οι Αναβαπτιστές κατέλαβαν το Μύνστερ της Γερμανίας το 1534, κατέστρεψαν όλα τα αγάλματα ως είδωλα και έκαψαν όλα τα βιβλία εκτός από τη βίβλο. Οι Πουριτανοί της Αγγλίας έγιναν διάσημοι για την καταδίκη κάθε διασκεδάσεως, ενώ το θέατρο, που είχε καλλιεργηθεί σε όλο το Μεσαίωνα με την ανοχή ή και τη στήριξη της καθολικής εκκλησίας, απαγορευόταν στην καλβινιστική Γενεύη. Στην Αγγλία, της οποία η μεταρρύθμιση ήταν από τις ηπιότερες, ο φύλακας κειμηλίων της βασιλίσσης Ελισάβετ διαμαρτυρόταν πως οι προτεστάντες δεν αρκούντο στο να καταστρέφουν της εικόνες, αλλά και τα πορτραίτα κοσμικών ανθρώπων. Μέσα σε λίγες δεκαετίες το 90% της εκκλησιαστικής τέχνης της Αγγλίας αφανίστηκε. Η σύγχρονη ιστοριογραφία, στις αγγλοσαξωνικές-προτεσταντικές και γαλλικές-διαφωτιστικές παραλλαγές της, αρέσκεται να παραδίδει τον καθολικισμό στη γέενα της σπιλώσεως, ως τον αρχέκακο όφι του σκοταδισμού. Στην πραγματικότητα ολόκληρος ο μεσαιωνικός πολιτισμός, με τα πανεπιστήμια, τους μεγαλειώδεις καθεδρικούς και τα μυριάδες φυλαγμένα συγγράμματα, μαζί με τα (παπικής χρηματοδοτήσεως) αριστουργήματα της Αναγεννήσεως, κινδύνευσε σοβαρά από τα ξεσπάσματα θρησκευτικής εξάρσεως των διαμαρτυρομένων. Αν βάνδαλοι ζηλωτές όπως αυτοί της Αγγλίας είχαν πρόσβαση στα μνημεία της Ελλάδος ή της Ιταλίας, θα μιλούσαμε για τραγωδία. Η άνεση του Ρωμιού, να εκκλησιάζεται μέσα στον αρχαίο Παρθενώνα και γύρω του να στέκονται καρυάτιδες και ζωφόροι, δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή από έναν φονταμενταλιστικό νου. Εάν ποτέ επικρατούσε κάτι τέτοιο, οι ζημιές που προκάλεσαν (σποραδικά και σε μικρή κλίμακα) φανατικοί χριστιανοί τον 4ο αιώνα στα αρχαία μνημεία θα έμοιαζαν κωμικές. Όλα αυτά χωρίς να συνυπολογιστούν οι μακροχρόνιοι θρησκευτικοί πόλεμοι που ρήμαξαν τη Γηραιά ήπειρο, ή οι επώδυνοι διχασμοί μέσα στις κοινωνίες (το σύγχρονο παράδειγμα της Ιρλανδίας αναδύεται αμέσως).
Τέλος, να σημειωθεί ότι ο προτεσταντισμός δεν είναι ένα ενιαίο πράγμα, με την ίδια εξέλιξη και τη ίδια επιρροή στην κοινωνία. Οι πρόμαχοι της θεωρίας περί ευεργετικής μεταρρυθμίσεως για τον ημέτερο πολιτισμό αρέσκονται να σκέφτονται πως μια εκπροτεσταντισμένη Ελλάδα σήμερα θα θύμιζε Σουηδία, χώρα κοινωνικά ανοικτή και πλήρως εκκοσμικευμένη. Δεδομένων όμως των χιλίων προσώπων της Διαμαρτυρήσεως, κανείς δεν έχει αναρωτηθεί μήπως αυτή η πιθανή-απίθανη Ελλάδα θύμιζε περισσότερο την Αλαμπάμα. Και εκεί προτεστάντες είναι, πέρασαν δε και διαφωτισμό.
Επίλογος
Η μεταρρύθμιση υπήρξε ένα πολύπλευρο και αμφιλεγόμενο σημείο της ευρωπαϊκής ιστορίας. Σημάδευσε ανεξίτηλα πολλά έθνη και άλλαξε άρδην την επικρατούσα κοσμοθεωρία, ανοίγοντας το δρόμο για τη νεωτερικότητα. Ο ψυχικός μετασχηματισμός που προκάλεσε συνέβαλε στην αλματώδη τεχνική και επιστημονική πρόοδο χωρών όπως η Μεγάλη Βρετανία και οι ΗΠΑ. Από την άλλη συνιστά φαινόμενο το οποίο δε μπορεί να αγιοποιηθεί ακρίτως, ούτε να χρησιμοποιηθεί επιπόλαια και αβασάνιστα για την υποβάθμιση της ημετέρας πολιτισμικής εμπειρίας. Η τάση να θεωρείται αυτονόητο πως η δυτική εμπειρία (εν προκειμένω η βορειοδυτικοευρωπαϊκή του πυρήνος αγγλοσαξώνων-τευτόνων) ταυτίζεται με την πανανθρώπινη, όχι μόνο απηχεί προβληματικές αντιλήψεις σχετικά με τη φύση και την εξέλιξη των πολιτισμών, αλλά είναι και αντιπαραγωγική. Μετά το τέλος του Ψυχρού πολέμου ειδικά έγινε προφανές ότι βαθιά κατανόηση της παγκοσμίου ιστορίας και πολιτικής απαιτεί φακούς που αφήνουν να φανεί πλήρως η ανθρώπινη ετερότητα και ποικιλομορφία. Όσο εμμένουμε σε θέσφατα «η ορθοδοξία δεν πέρασε μεταρρύθμιση» ή «το ισλάμ δεν πέρασε ακόμη διαφωτισμό» τότε αδικούμε τους εαυτούς μας, παγιδευόμενοι σε σχήματα που αντί να μας ελευθερώνουν τη σκέψη και να μας επιτρέπουν να δούμε καθαρά, μας παγιδεύουν σε στεγανά και μας καταδικάζουν σε μόνιμες παρανοήσεις.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου