Η φωνή ενός αγίου (Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς)
Posted by kantonopou at Μαρτίου 14, 2012
+Βασίλειος Στογιάννος, Καθηγητής της Ιστορίας των χρόνων και της Ερμηνείας της Καινής Διαθήκης στη Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης
Σε μια εποχή κοινωνικών αναστατώσεων, όπως ήταν ο 14ος αιώνας, ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς φρόντισε για την ισόρροπη ανάπτυξη των ανθρώπων, έτσι που να μη παρασυρθούν από μια μονόπλευρη προσκόλληση στην ύλη. Αξιολόγησε όσο λίγοι θετικά την επίγεια ζωή του ανθρώπου, αλλά ποτέ δεν έχασε από τα μάτια του το όραμα της ουράνιας πόλεως, του νέου κόσμου. Αγωνίστηκε σ’ όλη του τη ζωή για τη μεταμόρφωση του ανθρώπου σε πραγματική εικόνα Θεού, θυμίζοντας τον προορισμό του πάνω στη γη. Στάθηκε δίπλα σ’ όσους υπέφεραν, μα και σ’ όσους κινδύνευαν να πνίγουν μέσα στις απολαύσεις, τη φιλοδοξία και τα γήινα αγαθά. Και μας άφησε ιερή παρακαταθήκη, όχι μόνο το παράδειγμά του, αλλά και τα έργα του, όπου μιλά για τη θέωση του ανθρώπου. Πολλοί βέβαια ακούγοντας θέωση, ίσως νομίσουν πως πρόκειται για κάτι που δεν έχει άμεση σχέση με την καθημερινή μας ζωή. Μια τέτοια άποψη είναι πέρα για πέρα λανθασμένη. Η θέωση είναι μια καθημερινή άσκηση που δεν έχει μόνο τον ουρανό για στόχο, αλλά μεταβάλλει και την καθημερινή ζωή του ανθρώπου. Γιατί είναι μια αποδέσμευση από την ποικιλώνυμη δουλεία που τυραννά τον άνθρωπο. Είναι πρώτα-πρώτα αποταγή, απελευθέρωση από την υποταγή σε μάταια και απατηλά πράγματα που εμποδίζουν τον άνθρωπο να γίνει αληθινά ελεύθερος.
Ανάμεσα σ’ αυτά τα ισχυρά δεσμά το πιό φοβερό είναι ο πλούτος. Ας αφήσουμε όμως τη φωνή του αγίου να μας μιλήσει σχετικά. Έτσι θα διαπιστώσουμε άλλωστε πόσο ρεαλιστικά και σύγχρονα, πόσο επίκαιρα είναι όσα λέγει, θα παραθέσουμε μερικά αποσπάσματα από την επιστολή του προς μια μοναχή, την οσία Ξένη. Μιλώντας της για την ασκητική ζωή, για την κατεξοχήν χριστιανική ζωή, ο άγιος Γρηγόριος ο Πα¬λαμάς, της θυμίζει πως «ο Κύριος μακαρίζει πράγματα αντίθετα από τα αγαθά του κόσμου, όταν λέγει: «μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι, ότι αυτών εστίν η βασιλεία των ουρανών. Γιατί όμως δεν αρκέστηκε στο μακάριοι οι πτωχοί, αλλά πρόσθεσε και τω πνεύματι; Για να δείξει πως μακαρίζει και αποδέχεται σαν σωστή τη μετριοπάθεια της ψυχής. Για να μας δείξει πως η σωματική φτώχεια είναι αξιομακάριστη και παρέχει τη βασιλεία του Θεού, αλλά μόνον αν γίνεται με ταπείνωση ψυχής, αν συνοδεύεται από την ταπείνωση και αν έχει στην ταπείνωση την αρχή της. Μακαρίζοντας τους πτωχούς τω πνεύματι, ο Κύριος μας υπέδειξε με όμορφο τρόπο, ποιά είναι η ρίζα και η αιτία της εξωτερικής φτώχειας των αγίων, δηλαδή το πνεύμα τους, που φροντίζει μετά να μεταβάλλει και τις εξωτερικές εκδηλώσεις της ζωής τους. Αυτή τη φτώχεια μακαρίζει ο Θεός, που είναι εκούσια και επεκτείνεται σ’ όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής.
Η άσκηση στην εκούσια αυτή πτωχεία αρχίζει με τη θεραπεία των ασθενειών της ανθρώπινης επιθυμίας. Κι η πιό μεγάλη ασθένεια της ανθρώπινης επιθυμίας είναι η φιλοκτημοσύνη, η επιθυμία για την απόκτηση κτημάτων. Η αιτία της δε βρίσκεται φυσικά στην έμφυτη επιθυμία του ανθρώπου να εξασφαλίσει τα προς το ζην. Αυτή είναι φυσική και νόμιμη. Στην παιδική όμως ηλικία αρχίζει κιόλας να αναδύεται η επίκτητη τάση της φιλαργυρίας. Η αρχή της βρίσκεται στην ανθρώπινη προαίρεση, που παίρνει έτσι το στραβό δρόμο. Γι’ αυτό δίκαια ο απόστολος Παύλος την ονόμασε ρίζα όλων των κακών. Γιατί τα μισά ανθρώπινα πάθη γεννιούνται από τη φιλαργυρία, όπως η τσιγκουνιά, η εκμετάλλευση των άλλων, η αρπαγή, η κλοπή και γενικά κάθε μορφή πλεονεξίας. Αλλά και τα υπόλοιπα πάθη, που δεν φαίνεται να σχετίζονται άμεσα μαζί της, από τη φιλαργυρία παίρνουν τροφή για να επιβιώσουν. Κι είναι τα πιό δύσκολα να ξεριζωθούν, όσα πάθη σχετίζονται με τη φιλαργυρία, γιατί έχουν τη ρίζα τους στην άρνηση της προνοίας του Θεού, αφού όποιος πιστεύει στα χρήματα δεν πιστεύει στη θεία πρόνοια.
Ακούει κι ο φιλάργυρος τα λόγια του Κυρίου, πως είναι ευκολότερο να περάσει μια καμήλα από μια βελονότρυπα, παρά να μπει ένας πλούσιος στη βασιλεία του Θεού. Αυτός όμως δε λογαριάζει καθόλου τη βασιλεία του Θεού, μια βασιλεία ουράνια και αιώνια, γιατί ποθεί τον πλούτο, ένα πλούτο γήινο και ρευστό, πρόσκαιρο, ένα πλούτο που κι αν δεν τον αποκτήσει φτάνει για να το τυραννά με μόνη την επιθυμία του. Γιατί πραγματικά πέφτουν στους πειρασμούς και τις παγίδες του διαβόλου γιατί επιθυμούν να πλουτίσουν, όπως λέει ο απόστολος Παύλος. Κι όταν υπάρχει ο πλούτος, είναι σαν να μην υπάρχει για τον φιλάργυρο. Μα αν δεν υπάρχει δημιουργεί ακόμη μεγαλύτερα προβλήματα σ’ όποιον έχει το νου του μόνο στην απόκτηση του πλούτου κολλημένο. Αυτή η αγάπη για τον πλούτο δεν προέρχεται από ένδεια. Αντίθετα μάλιστα η ένδεια είναι το αποτέλεσμα της προσκολλήσεως στην επιθυμία του πλουτισμού. Κι είναι ο προσκολλημένος στον πλούτο πραγματικά ανόητος, σαν τον άφρονα πλούσιο της γνωστής παραβολής του Χριστού, που γκρέμισε τις αποθήκες του και άρχισε να κτίζει μεγαλύτερες. Ξέχασε ο άφρονας πλούσιος πως η ζωή του ανθρώπου δε μπορεί να παραταθεί με την αποθήκευση υλικών αγαθών, γιατί σαν έλθει ο θάνατος δε μπορούν να τον εμποδίσουν. Άλλωστε και από καθαρά ανθρώπινη σκοπιά ο πλούτος που συσσωρεύεται και αποθηκεύεται είναι άχρηστος, γιατί δεν προσφέρει καν της γεωργίας τα αγαθά. Οι άνθρωποι όμως τα ξεχνούν όλα αυτά, γιατί έχουν ξεχάσει πιό πριν τον Θεό, που όχι μόνο τα αναγκαία για τη ζωή μας υποσχέθηκε, αλλά και τη βασιλεία του. Δεν πιστεύουν στις θεϊκές επαγγελίες και το μυαλό τους έχει κολλήσει στον πλούτο. Αυτός είναι ο μόνος σκοπός της ζωής τους, να συλλέξουν ένα άχρηστο φορτίο, ένα τάφο που τους κλείνει από τώρα κιόλας μέσα του».
Είναι πολύ κοντά μας το κείμενο αυτό του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, θαρρεί κανείς πως γράφτηκε χθες. Και είναι χαρακτηριστικό για τον τρόπο που ένας τυπικά ορθόδοξος άγιος βλέπει τον κόσμο. Δεν βγαίνει έξω από τον κόσμο και τη ζωή ούτε περιορίζει το κήρυγμά του σε ανώδυνη και αρεστή στους κρατούντες ηθικολογία. Τέμνει με το ξίφος του λόγου του Θεού τα δεινά και μέσα στο επιμέρους πρόσωπο και στην κοινωνία. Δεν μένει αδιάφορος για όσα συμβαίνουν γύρω του. Παρακολουθεί την αναλγησία των κρατούντων που ενδιαφέρονται μόνο για το μεγάλωμα της ισχύος τους και τη συσσώρευση πλούτου. Όμοιοι με τον άφρονα πλούσιο ονειρεύονται νέες αποθήκες, καινούρια κέρδη, νέες αγορές και προϊόντα που θ’ ανοίξουν κι άλλες πηγές πλουτισμού. Φυσικά εξωτερικά εξακολουθούν να είναι μέλη της Εκκλησίας. Παρακολουθούν τις ακολουθίες, συνεισφέρουν για την ανέγερση ναών, φροντίζουν αραιά και που και για τους φτωχούς -θα φρόντιζαν πιθανώς περισσότερο αν είχαν και φορολογική απαλλαγή από τα ποσά που τοποθετούν σε ευαγή ιδρύματα… Πέρα όμως από το εξωτερικό προσωπείο υπάρχει η φιλάργυρη καρδιά που ουσιαστικά δεν πιστεύει παρά μόνο στο χρήμα και τη δύναμή του. Είναι η πιό βαθιά ειδωλολατρία του ανθρώπου, γιατί συνδέεται με τη βασική τοποθέτηση της καρδιάς του. Η επιθυμία του επηρεάζει τη βούλησή του και τη σκέψη του, όπως παρατηρεί εύστοχα σ’ άλλο σημείο ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς. Γι’ αυτό ο φιλάργυρος είναι ο πιό γνήσιος και σκληροπυρηνικός ειδωλολάτρης που γνώρισε ο κόσμος. Μόνο που ειδωλολάτρης δεν είναι μόνο αυτός που έχει τα χρήματα, μα κι αυτός που αγωνίζεται να τα αποκτήσει με κάθε τρόπο, έστω κι αν δεν το έχει καταφέρει. Γιατί κι αυτού η καρδιά είναι κολλημένη στο χρήμα. Γιατί κι αυτός δεν πιστεύει στο Θεό και τις επαγγελίες του, αφού εξαρτά το μέλλον του από τον πλούτο,
Τη λύση του προβλήματος τη βλέπει ο άγιος Γρηγόριος στην αποταγή, στην τελεία και άνευ όρων άποταγή. Στην απελευθέρωση του ανθρώπου από τη δουλεία στην ύλη, στην απόσπαση της επιθυμίας του από το «νεκροποιόν πάθος» της φιλαργυρίας φτάνει η απόσπαση να είναι ριζική, εκούσια και απαλλαγμένη από ανθρωπαρέσκεια. Χωρίς την αποταγή αυτή είναι αδύνατη η πραγματική υπακοή στο Χριστό. Γιατί, θυμίζει ο άγιος, «κατά τους λόγους του Κυρίου, όπου είναι ο θησαυρός σου, εκεί είναι και ο νους σου. Πώς μπορείς να ατενίσεις το Χριστό, όταν θησαυρίζεις στη γη; Πώς θα μετάσχεις στη βασιλεία του Θεού, αφού το πάθος της φιλαργυρίας δεν σ’ αφήνει καν να τη δεις;»
Ίσως παρατηρήσει κανένας πως όλα αυτά είναι προορισμένα για μοναχούς. Αυτό είναι ένα λάθος που κάνουμε πολύ συχνά, όταν χωρίζουμε τις χριστιανικές εντολές στα δύο, αυτές που είναι δύσκολες για τους μοναχούς κι αυτές που δεν κοστίζουν πολλά για μας, τους υπολοίπους. Ο Χριστός δεν μας άφησε δύο ειδών εντολές, αλλά ένα τρόπο ζωής ενιαίο για όλους μας, όπως ενιαία και αδιαίρετη είναι η ζωή και η Εκκλησία. Μα κι αν δεχτεί κανένας πως υπάρχουν ειδικά καθήκοντα, η αποταγή, η απόρριψη της ειδωλολατρίας σε κάθε μορφή της ισχύει οπωσδήποτε για όλους. Είναι ένα ελάχιστο όριο χριστιανισμού που κανένας δε μπορεί να ξεφύγει, αν φυσικά θέλει να λέγεται χριστιανός. Αυτό συμβαίνει και με την αξιολόγηση του πλούτου. Ιδιαίτερα σήμερα που τείνει να γίνει ενδημική νόσος η προσκόλληση όλων μας στο χρήμα και που αρχίσαμε να μετρούμε όλες τις αξίες με το πόσο αποδίδουν. Κοντεύει να πνίγουμε μέσα σε μια φιλαργυρία που απο¬τιμά τα πάντα, που ρυθμίζει τα πάντα, που είναι ο τελικός στόχος κάθε ατομικής ή συλλογικής προσπάθειάς μας. Σε τέτοιες ώρες η φωνή του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά είναι κάτι παραπάνω από μια προτροπή ηθικής φύσεως. Είναι εγερτήριο σάλπισμα που επισημαίνει ένα κίνδυνο που μας απειλεί όχι ηθικά, αλλά οντολογικά, που κοντεύει να μας μεταβάλλει στο ίδιο το βάθος της ανθρώπινης υπάρξεως μας, αν δεν τον αντιμετωπίσουμε εγκαίρως. Είναι μια προειδοποίηση η φωνή του αγίου συγκλονιστικά επίκαιρη και συνάμα μια βοήθεια για όσους είναι αποφασισμένοι να διατηρήσουν την ανθρωπιά τους, την κοινωνικότητά τους και την ελευθερία τους. Και δείχνει αυτό το επίκαιρο μήνυμα πόσο ζωντανή είναι η φωνή του αγίου ακόμη και σήμερα. Φτάνει το άκουσμά της να μην είναι ξώδερμα και πρόσκαιρα, αλλά να γίνει αφορμή για περισυλλογή, για ανατοποθέτηση της καρδίας και προπαντός για μια νέα δράση.
(Β. Π. Στογιάννος, «Η Εκκλησία στην ιστορία και στο παρόν», εκδ. Π. Πουρναρά – Θεσ/νίκη, σ. 253-258)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου