Ευάγγελος Πονηρός: Ὀρθόδοξη παιδεία καί συσχηματισμός τῷ αἰώνι τούτῳ: ἡ ἀγεφύρωτη ἀντίθεση

 ΚΟΙΝΩΝΙΑ Τόμος/Volume 61, Τεύχος/Issue 1, 2020 ISSN: 2623-3738 52 

Ὀρθόδοξη παιδεία καί συσχηματισμός τῷ αἰώνι τούτῳ: ἡ ἀγεφύρωτη ἀντίθεση(*)

1 Orthodox paideia and conformation to this age: the indignant contrast 

Εὐάγγελος Στ. Πονηρός Δρ Θ., Μ.Φ. Συντονιστής ἐκπαιδευτικοῦ ἔργου θεολόγων Ἀττικῆς epstavrou@yahoo.gr Evangelos St. Poniros Dr Teol., M.Phil. Senior Education Executive of theologians of Attika epstavrou@yahoo.gr

Περίληψη 

    Ὁ χριστιανός, σύμφωνα μέ τό κέλευσμα τοῦ ἀποστόλου Παύλου, ὀφείλει νά μή συσχηματίζεται μέ τόν παρόντα αἰώνα, ἀλλά νά μεταμορφώνεται ἀνακαινίζοντας τόν νοῦ του, ὥστε νά διακρίνει ποιό εἶναι τό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Στήν πορεία μεταμορφώσεώς του, συντελεῖ ἀποφασιστικά καί ἡ παιδεία, τήν ὁποία ὁ ἀπόστολος τῶν ἐθνῶν ὀνομάζει "παιδεία Κυρίου", ὁ δέ _ἅγιος Κλήμης Ρώμης προχωρεῖ ἕνα βῆμα παρακάτω καί τήν ὀνομάζει "ἐν Χριστῷ Παιδεία". Ἡ παιδεία αὐτή δέν εἶναι δυνατόν νά σχετικοποιεῖ τίς ἀλήθειες τῆς πίστεως, ἀλλιῶς θά καταντοῦσε, ὅπως λέγει ὁ ἅγιος Συμεών ὁ νέος Θεολόγος, "αὐθάδους ψυχῆς ἔνδειγμα". Οὔτε εἶναι δυνατόν, κατά τόν ἅγιο Θεοφάνη τόν Ἔγκλειστο, ἡ γνώση νά ἀποξενωθεῖ ἀπό τήν πίστη. Ἀντιθέτως, πρέπει, κατά τόν ίδιο Πατέρα τῆς Ἐκκλησίας, κάθε εἶδος γνώσης πού διδάσκεται σ΄ ἕνα χριστιανό, νά ἐμποτίζεται μέ τίς ὀρθόδοξες χριστιανικές ἀρχές. Καί ἀφοῦ γνωρίσει ὁ χριστιανός τά τῆς πίστεώς του, δύναται νά διδαχθεῖ καί στοιχεῖα περί θρησκευμάτων, χωρίς νά ἀποκρύπτεται ἡ ἀλήθεια ὅτι ἡ θρησκεία εἶναι ἀπόπειρα τοῦ ἀνθρώπου νά πλησιάσει τόν Θεός μόνος του. Ἀπόπειρα στήν ὁποία ἀποτυγχάνει, γι΄ αὐτό καί οἱ θρησκεῖες κατάντησαν νά ἐπιφέρουν ζημίες στήν ἀνθρωπότητα, οἱ ὁποῖες ζημίες δέν πρέπει νά ἀποσιωποῦνται. 

Πρόλογος

        Ἐπειδή στίς ἡμέρες μας ἐπιχειροῦνται γιά μιά ἀκόμη φορά πράξεις, οἱ ὁποῖες κατά τόν εὐαγγελικό λόγο μαρτυροῦν "βλασφημία, ὑπερηφανία, ἀφροσύνη" 2 καί μάλιστα διατυπώνεται καί "θεμελίωσή" τους μέ ποικίλες κατά τόν ψαλμωδό "προφάσεις ἐν ἁμαρτίαις" 3 , θά δοῦμε ἐδῶ πῶς ἡ ἐκκλησιαστική παράδοση, τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν Πατέρων, θεμελιώνει τήν ὀρθόδοξη παιδεία, τήν ὁποία δικαιοῦνται τά παιδιά μας. 

    α) Τό τόλμημα τοῦ συσχηματισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης παιδείας τῷ αἰώνι τούτῳ ἐξ ἐπόψεως βιβλικῆς καί πατερικῆς θεολογίας 

    Ὁ ἀπόστολος τῶν ἐθνῶν Παῦλος μᾶς διδάσκει "μή συσχηματίζεσθε τῷ αἰώνι τούτῳ", νά μή ταυτιζόμαστε μέ τόν κόσμο αὐτό, καί συνεχίζει: "ἀλλά μεταμορφοῦσθε τῇ ἀνακαινώσει τοῦ νοός ὑμῶν, εἰς τό δοκιμάζειν ὑμᾶς τί τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, τό ἀγαθόν καί εὐάρεστον καί τέλειον."4 Τόν "αἰώνα" ἀναφέρει ὁ ἀπόστολος ὡς ἔννοια χαρακτηρίζουσα μία συγκεκριμένη ἐποχή, τά ἤθη της, τά ἰδεολογικά της ρεύματα, τά ἐλαττώματά της, τούς συρμούς καί ὅλα ὅσα ἀπαιτοῦν ὀπαδούς καί ἀκολούθους, οἱ ὁποῖοι συναινοῦν καί ἀκολουθοῦν, ἐπειδή γοητεύονται καί ὄχι ἐπειδή ἔχουν ἐνσυνείδητα καί ὥριμα ἀποφασίσει. Κατ΄ αὐτόν ὅμως τόν τρόπο ὁ "συσχηματιζόμενος" ἄνθρωπος χάνει τήν προσωπικότητά του, ἴσως δέν καταφέρνει κἄν νά τή διαμοφώσει ποτέ, ὅπως τό ὑγρό δέν ἔχει δικό του σχῆμα ἀλλά παίρνει τό σχῆμα τοῦ δοχείου διά τοῦ ὁποίου τό μεταφέρουμε. Καταντᾶ λοιπόν ὁ συσχηματιζόμενος νά ἄγεται καί νά φέρεται ἀπό τόν "αἰώνα", δηλαδή ἀπό τό πρόσκαιρο, ἀπό τούς συρμούς, ἀπό τούς κρατοῦντες ἀνθρώπους καί ἀπό τά κρατοῦντα ἰδεολογήματα, τά ὁποῖα πιθανόν νά εἶναι ἀθεϊστικά, ἀντιχριστιανικά, ἀπάνθρωπα5 . Ἔτσι, ὁ "κόσμος" -λέξη ἡ ὁποία σημαίνει "κόσμημα", ἐπειδή οἱ ἀρχαῖοι μας φιλόσοφοι τόν ὀνόμασαν ἔτσι θεωρώντας τον ὄμορφο- καταντᾶ νά χαρακτηρίζεται ἀπό ἐπιφανειακή καί ἀνούσια ὀμορφιά. Ὅμως, ὅλα αὐτά, μολονότι νομίζουν ὅτι ἐπικρατοῦν, μέλλουν νά παρέλθουν, ὅπως ἐξηγεῖ σαφῶς καί πάλι ὁ ἀπόστολος τονίζοντας ὅτι "παράγει τό σχῆμα τοῦ κόσμου

τούτου"6 , δηλαδή ἡ μορφή αὐτοῦ τοῦ κόσμου θά παρέλθει. Ὁ χριστιανός, ὅμως, δέν "συσχηματίζεται", ἀλλά μεταμορφώνεται ἀνακαινίζοντας τόν νοῦ του, ὥστε νά διακρίνει ποιό εἶναι τό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Στήν πορεία τοῦ νοῦ μας πρός μεταμόρφωση, συντελεῖ ἡ παιδεία Κυρίου, ὅπως μᾶς διδάσκει ὁ ἴδιος ὁ ἀπόστολος, υἱοθετώντας τήν προτροπή τοῦ βιβλίου τῶν Παροιμιῶν "υἱέ μου μή ὀλιγώρει παιδείας Κυρίου"7 καί καταλήγει "εἰ δέ χωρίς ἐστε παιδείας, ἧς μέτοχοι γεγόνασι πάντες, ἄρα νόθοι καί οὐχ υἱοί" 8 . Ποιούς ἐννοεῖ διά τοῦ "πάντες"; Ἐννοεῖ ὅλους τούς χριστιανούς, ἀλλά καί δυνητικά ὅλη τήν ἀνθρωπότητα, ἡ ὁποία ἔχει τή δυνατότητα νά ἀπολαύσει παιδείαν Κυρίου. Ἐάν τήν ἀρνηθοῦν οἱ Ἑβραῖοι, στούς ὁποίους ἀπευθύνει τήν ἐπιστολή του, θά καταντήσουν "νόθοι", ἀντί γιά τέκνα τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, λοιπόν, θά καταντήσουν καί τά παιδιά μας, τά ὁποῖα ἔχουμε βαπτίσει στό ὄνομα τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἐάν τούς στερήσουμε τήν παιδεία τοῦ Χριστοῦ, ἡ ὁποία εἶναι ἡ μόνη σωτήρια ἀγωγή τῆς συνειδήσεώς τους9 , χωρίς τήν ὁποία εἶναι δυνατόν νά στρεβλωθεῖ ὁλόκληρος ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου καί ἀκόμη καί ἡ ἐργασία νά καταντήσει καταναγκαστικά ἔργα10 . 

    Παρακολουθώντας τήν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, διαπιστώνουμε ὅτι ὁ Κλήμης Ρώμης, ἕνας ἀπό τούς ἀρχαιότερους πατέρες καί διδασκάλους τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ, προχωρεῖ ἀκόμη περισσότερο. Ναί μέν προτρέπει, στή γνωστή περίφημη ἐπιστολή που στέλνει στούς Κορινθίους, "τούς νέους παιδεύσωμεν τήν παιδείαν τοῦ φόβου τοῦ Θεοῦ", ἀμέσως, ὅμως, στη συνέχεια, εἰσάγει ἕναν νέο ὅρο, ὁ ὁποῖος ἀπό τότε καθιερώθηκε καί ἰσχύει μέχρι σήμερα: τόν ὅρο "ἐν Χριστῷ παιδεία". Τό περιεχόμενο τῆς παιδείας αὐτῆς ἀναλύει ὡς ἑξῆς: "Τά τέκνα ὑμῶν τῆς ἐν Χριστῷ παιδείας μεταλαμβανέτωσαν· μαθέτωσαν τί ταπεινοφροσύνη παρά Θεῷ ἰσχύει, τί ἀγάπη ἀγνή παρά τῷ Θεῷ δύναται· πῶς ὁ φόβος αὐτοῦ καλός καί μέγας καί σώζων πάντας τούς ἐν αὐτῷ ὁσίως ἀναστρεφομένους ἐν καθαρᾷ διανοίᾳ. Ἐρευνητής γάρ ἐστιν ἐννοιῶν καί ἐνθυμήσεων· οὗ ἡ πνοή αὐτοῦ ἐν ἡμῖν ἐστιν, καί ὅταν θέλῃ ἀνέλει αὐτήν" 11 . Ἡ ἑν Χριστῷ παιδεία χαρακτηρίζεται λοιπόν ἀπό ταπεινοφροσύνη, ἀγνή ἀγάπη, φόβο Θεοῦ, ὁσιότητα, καθαρά διάνοια. 

    Γιά στατικότητα, γιά ἄρνηση προόδου καί γιά ὑπερσυντηρητισμό δέν δικαιοῦται καί δέν δύναται κανένας νά κατηγορεῖ τήν Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ καί τούς χριστιανούς, διότι ὁ ἀληθής χριστιανός, θείᾳ χάριτι καί μετέχων τῶν μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας μας καί ἐνστερνιζόμενος παιδείαν Κυρίου, ἐργάζεται πρός τό "μεταμορφοῦσθαι"12. Ἡ πορεία αὐτή εἶναι συνεχής, ὅσο ὁ χριστιανός ζῆ καί μετέχει τῆς στρατευομένης Ἐκκλησίας, γι΄ αὐτό καί δέν καταντᾶ ποτέ στατική καί μή ἐπιδεχομένη πρόοδο. 

    Μέ γνώμονα συνεπώς τήν ἐν Χριστῷ ἀλήθεια, τήν πίστη, τήν παράδοση, ἀναζητοῦμε ἀπαντήσεις, στά ἐρωτήματα τά ὁποῖα θέτει ὁ κόσμος καί λύσεις, στά προβλήματα τά ὁποῖα τόν βασανίζουν. Ἀλλιῶς, ἐάν τό μάθημά μας ὁδηγήσει τό παιδί στήν ἀμφισβήτηση τῆς πίστεως, στήν ὁποία ἔχει βαπτισθεῖ καί στόν συγκρητισμό, τότε θά κινδυνεύσουμε τό ἴδιο τό μάθημά μας νά γίνει ὁ "ὀνικός μῦλος"13, ἡ μυλόπετρα, ἡ ὁποία θά μᾶς παρασύρει στό βάθος τοῦ πελάγους, στόν πνευματικό θάνατο καί στήν ἀπώλεια τῆς σωτηρίας μας. 

    Ὅσον ἀφορᾶ τό πῶς δυνάμεθα νά προσεγγίζουμε τή χριστιανική παράδοση, ἡ ὁποία μᾶς προσφέρει παιδείαν Κυρίου, ἀναφέρει ὁ ἅγιος Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος: "Τό περί Θεοῦ λέγειν ἤ φθέγγεσθαι καί τά κατ΄ αὐτόν ἐρευνᾶν καί τά ἀνέκφορα ποιεῖν ἔκφορα καί τά πᾶσιν ἀκατάληπτα ὡς καταληπτά ὑπεμφαίνειν τολμηρᾶς ἄν εἴη καί αὐθάδους ψυχῆς ἔνδειγμα" 14 . Καί ὅμως, στήν ἐποχή μας, χίλια χρόνια μετά τήν ἐποχή τοῦ ἁγίου Συμεών, ἀποτολμήθηκε ὁ χαρακτηρισμός τῆς ἐν Χριστῷ ἀποκαλύψεως τοῦ Θεοῦ, ὡς "χριστιανικῆς ἀντιλήψεως" καί τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς ὡς "χριστιανικῆς στάσεως ζωῆς". Ἐπιχειρήθηκε, δηλαδή, ἡ σχετικοποίησή της καί ὁ ὑποβιβασμός της σέ ἀνθρώπινο κίνημα καί διανόημα. Μάλιστα, ἀπαιτήθηκε νά διδάσκεται στά παιδιά μας κατ΄ αὐτόν τόν τρόπο. 

    Καί συνεχίζει ὁ ἅγιος Συμεών: "Καί τοῦτο πάσχουσιν οὐχ ὅσοι ἀφ΄ ἑαυτῶν τι λέγειν τολμῶσι μόνον περί Θεοῦ, ἀλλά καί ὅσοι τά πρός αἱρετικούς πάλαι λαληθέντα παρά τῶν θεσπεσίων θεολόγων καί γραφῇ παραδοθέντα ἀποστηθίζουσί τε καί πολυπραγμονοῦσιν, οὐχ ἵνα πνευματικήν τινα ὠφέλειαν καρπώσωνται, ἀλλ΄ ἵνα θαυμάζωνται παρά τῶν ἀκουόντων ἐν πότοις καί συνεδρίοις καί θεολόγοι ἐπιφημίζωνται· ὅ καί μᾶλλον λυπεῖ με καί ἐν ἀδημονίᾳ ποιεῖ, ἐννοοῦντα τό φρικτόν τοῦ ἐγχειρήματος καί τό τοῖς τολμητίαις ἀποκείμενον κρῖμα" 15 . 

    Κάποιοι λοιπόν στήν ἐποχή τοῦ ἁγίου Συμεών ἀποστήθιζαν τά ἀντιαιρετικά ἔργα τῶν πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ὄχι γιά νά ὠφεληθοῦν πνευματικῶς ἀπό αὐτά, ἀλλά γιά νά τούς θαυμάζουν καί νά τούς ἐπαινοῦν ὡς θεολόγους ὅσοι τούς ἄκουαν σέ συμπόσια καί συνέδρια. Χρησιμοποιοῦσαν δηλαδή τά πατερικά ἔργα, γιά λόγους τελείως διαφορετικούς ἀπό ἐκείνους γιά τούς ὁποίους γράφτηκαν και, μάλιστα, γιά αὐτοπροβολή, καί ἡ ὅλη κατάσταση γέμιζε τόν ἅγιο μέ λύπη καί ἀνησυχία, ὥστε νά θεωρεῖ φρικτό τό ἐγχείρημα αὐτό καί νά φοβᾶται ὅτι, ὅσους τολμοῦν κάτι τέτοιο, τούς περιμένει ἡ θεία δίκη. 

    Σήμερα, ἡ πολυπραγμοσύνη, ἡ ὁποία μάλιστα δέν ἀνέχεται κριτική, συμβουλές καί ὑποδείξεις, συνεχίζει τά συμπόσια καί τά συνέδρια, τίς δῆθεν ἐπιμορφώσεις καί τά δῆθεν παιδαγωγικά ἐργαστήρια, ὥστε νά δώσει καί ἐπιστημονική ἐπίφαση στή νόθευση, τήν ὁποία ἐπιχειρεῖ νά ἐπιβάλει16. Ἀποπειρᾶται νά ἐξισώσει τούς ἁγίους θεοφόρους πατέρες, μέ "διδασκάλους" καί "ἱερά πρόσωπα" τῶν θρησκευμάτων καί τῶν ἑτεροδόξων και, μεταξύ ἄλλων, ὀνόμασε καί τή διδασκαλία τῶν ἀποστόλων καί τῶν πατέρων "κατηχητισμό"17 . 

    Ἔτσι, λοιπόν, ὁ διδάσκων, ἤ ἔστω, ὅποιος ἀπαιτεῖ ἀπό τόν διδάσκοντα ὅλα τά ὡς ἄνω, καταντᾶ σέ αὐτό τό ὁποῖο ἐπισημαίνει ὁ ἅγιος Συμεών: "Τί γάρ ἀκαθαρτότερον, εἰπέ μοι, τοῦ μετά οἰήσεως καί ὑπερηφανίας ἐπιχειροῦντας τά τοῦ Πνεύματος ἄνευ Πνεύματος;"18 .

    Ὅλα τά ἀνωτέρω ἔχουν ὁδηγήσει στό ἀπαράδεκτο τόλμημα νά ἐπιχειρεῖται ἡ ἀντικατάσταση τοῦ σχολικοῦ μαθήματος τῆς ὀρθοδόξου χριστιανικῆς παιδείας, μέ ἕνα μάθημα καθαρά "γνωσιολογικό". Ἄς δοῦμε ὅμως, τι ἀναφέρει, σχετικά, ὁ Ρῶσος ἅγιος Θεοφάνης ὁ ἔγκλειστος19 (1815-1894): Ἐπισημαίνει λοιπόν ὁ ἑλληνομαθής ἅγιος κάτι τό ὁποῖο θά ἔπρεπε νά εἶχε γίνει κοινή συνείδηση γιά ὅλους μας, ἀλλά δυστυχῶς δέν ἔχει γίνει: "Θά κάνουμε πολύ ἐπικίνδυνο λάθος, ἄν ἐπιτρέψουμε νά διδάσκονται θέματα τῆς γνώσης χωρίς προσοχή στήν ἀληθινή πίστη. Εἶναι ἐλεύθερος σκεπτικιστής ἤ καί ψεύτης κάποιος, πού ἰσχυρίζεται πώς ἡ πίστη κι ἡ γνώση εἶναι δυό ἀπόλυτα διακριτά θέματα."20 

       Αὐτά μᾶς διδάσκει ὁ ἅγιος Θεοφάνης, ὁ ὁποῖος, ὅπως καί ὅλοι οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, δέν ὁμιλεῖ ἀποκλειστικῶς γιά τήν ἐποχή του, ἀλλά εἶναι, θείᾳ χάριτι καί πίστει, πολύ πιό μπροστά ἀπό τήν ἐποχή στήν ὁποίαν ἔζησε. Ἡ ἀλήθεια, πιστεύουμε ὅτι ἐκτείνεται πολύ περαιτέρω, διότι κανένας τομέας τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου δέν εἶναι δυνατόν νά καταστεῖ ἀπολύτως ἀποκεκομμένος ἀπό ἕναν ἄλλον ἤ ἀπό ὅλους τούς ἄλλους. 

    Αὐτά μᾶς διδάσκουν οἱ πατέρες τῆς Ἐκκλησίας! Και, ὅμως, ἀποτολμήθηκε ἡ ἐπιβολή ἑνός μαθήματος, τό ὁποῖο χαρακτηρίσθηκε "γνωσιολογικό" καί ἐπιχειρήθηκε ἡ ἀντικατάσταση τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παιδείας μέ αὐτό. Τό ἀποτέλεσμα ἦταν στ΄ ἀλήθεια ἀποτρόπαιο: ἕνας λαβύρινθος ἀπό ἄτακτες και ἀσύνδετες μεταξύ τους "γνώσεις", χωρίς τό παραμικρό σύστημα, οἱ ὁποῖες, ὄχι μόνον δέν ὀργανώνουν "γνωσιολογικό" μάθημα, ἀλλά ὁδηγοῦν τούς νεαρούς μαθητές σέ πλήρη σύγχυση, τόσο ἀπό ἄποψη γνώσεως, ὅσο καί ἀπό ἄποψη πίστεως21 . 

    Καί συνεχίζει ὁ ὅσιος Θεοφάνης να ἀναλύει, ἀκόμη περισσότερο, τό περί παιδείας αἴτημα, τονίζοντας ὅτι κάθε μάθηση, κάθε ἐπιστήμη, τήν ὁποία διδάσκεται ὁ ὀρθόδοξος χριστιανός, πρέπει νά διέπεται ἀπό τίς ὀρθόδοξες χριστιανικές παιδαγωγικές ἀρχές: "Θά πρέπει νά θεωρηθεῖ ἀλάθητος νόμος πώς κάθε εἶδος γνώσης πού διδάσκεται σ΄ ἕνα Χριστιανό, θά πρέπει νά ἐμποτίζεται μέ τίς χριστιανικές ἀρχές καί, ἀκριβέστερα, τίς ὀρθόδοξες. Κάθε κλάδος γνώσης μπορεῖ νά δεχθεῖ αὐτές τίς ἀρχές. Θά μπορούσαμε νά ὀνομάσουμε ἀληθινή γνώση μόνον ἐκείνη πού τηρεῖ τίς ἀρχές αὐτές. Οἱ χριστιανικές ἀρχές εἶναι ἀναμφισβήτητα σωστές. Γι' αὐτό κάνε τις γενικό μέτρο ἀλήθειας, χωρίς νά ἀμφιταλαντευτεῖς καθόλου" 22 . 

    Σύμφωνα λοιπόν μέ ὅσα μᾶς διδάσκει ὁ ἅγιος Θεοφάνης, ἀκόμη καί τά φυσικομαθηματικά, τά γλωσσικά - λογοτεχνικά, τά ἱστορικά, τά ἀθλητικά καί τά ὁποιαδήποτε μαθήματα πρέπει, καί δικαιοῦνται τά παιδιά μας, νά διέπονται ἀπό τίς ἀρχές αὐτές. Ὅμως, μολονότι πέρασαν ἑκατόν εἰκοσιπέντε ἔτη ἀπό τήν κοίμηση τοῦ ἁγίου Θεοφάνους, ἀπέχουμε πολύ ἀκόμη ἀπό αὐτοῦ τοῦ εἴδους τήν παιδεία. Καί ὄχι μόνο ἀπέχουμε πολύ, ἀλλά καί ἐπιχειρήθηκε ἡ νόθευση τῆς ὀρθόδοξης παιδείας καί κινδυνεύουν ἀπό τό νοθευμένο αὐτό ἀποτέλεσμα οἱ πάντες. 

    Καί ἐπειδή διατυπώθηκε καί ἡ ἐξωφρενική γνώμη πώς ἐπειδή δικαιοῦνται τά παιδιά μας ὀρθόδοξη παιδεία, θά πρέπει οἱ θεολόγοι καθηγητές νά μήν εἶναι μόνιμοι ὑπάλληλοι τῆς Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας, ἀπαντοῦμε στόν εἰσάγοντα τέτοιου εἴδους ἀπαράδεκτες θεωρίες, ὅτι μέ τήν ἴδια λογική θά ἔπρεπε καί ὅσοι διδάσκουν, βάσει τοῦ Συντάγματος, μαθήματα τά ὁποῖα ἀναπτύσσουν τήν ἐθνική συνείδηση τῶν παιδιῶν μας, νά μήν εἶναι μόνιμοι ὑπάλληλοι, ὅπως ἐπίσης καί ὅσα πανεπιστημιακά τμήματα προετοιμάζουν ὅλους αὐτούς τούς ἐκπαιδευτικούς, θεολόγους, φιλολόγους, ἱστορικούς νά μήν ἔχουν μόνιμο προσωπικό οὔτε μόνιμη μορφή αὐτά τά ἴδια, ἀλλά νά μεταβληθοῦν σέ προγράμματα, τά ὁποῖα ἐνδέχεται καί νά καταργηθοῦν και, φυσικά, πάντοτε σύμφωνα μέ τίς συνέπειες τῶν σαθρῶν αὐτῶν ἰσχυρισμῶν, οἱ διδάσκοντες σέ αὐτά θά πρέπει, ἐπίσης, νά μήν εἶναι μόνιμοι ὑπάλληλοι, ἀλλά νά διατρέχουν διαρκῶς τόν κίνδυνο νά ἀπολυθοῦν. Σέ αὐτοῦ τοῦ εἴδους τούς παραλογισμούς ὁδηγοῦν οἱ σαθροί ἰσχυρισμοί ὁρισμένων.

    β) Διάρθρωση ἑνός ὀρθοδόξου παιδαγωγικοῦ προγράμματος 

       Ὅσον ἀφορᾶ στό τί πρέπει νά διδάσκουμε καί πῶς πρέπει αὐτό νά χορηγεῖται, μέ ποιά διάρθρωση καί ποιά σειρά, ὥστε νά γίνεται γνώση καί νά βοηθεῖ τη στήριξη τῆς ἤδη ὑπάρχουσας πίστης, πιστεύουμε ὅτι αὐτό πρέπει νά ὁρίζεται ἀπό τήν ἴδια τήν Ἁγία Γραφή καί τήν Ἱερά Παράδοση. Ἄν δέν τή σεβόμαστε, καταντοῦμε νά μή σεβόμαστε τά παιδιά μας.
Ὅσα ἀναφέρει ὁ ἅγιος Μέγας Βασίλειος, ἀρχιεπίσκοπος Καισαρείας, στόν 91ο κανόνα του, θά μᾶς βοηθήσουν νά κατανοήσουμε τήν ἀλήθεια αὐτή: "Εἰ γάρ ἐπιχειρήσαιμεν τά ἄγραφα τῶν ἐθῶν, ὡς μή μεγάλην ἔχοντα τήν δύναμιν, παραιτεῖσθαι, λάθοιμεν, ἄν εἰς αὐτά τά καίρια ζημιοῦντες τό Εὐαγγέλιον, μᾶλλον δέ εἰς ὄνομα ψιλόν περιϊστῶντες τό κήρυγμα."23 Ἄν λοιπόν, λέγει ὁ ἅγιος μέγας πατήρ καί διδάσκαλος, ἐπιχειρούσαμε νά παραβλέψουμε ὅσες συνήθειες δέν περιέχονται στήν Ἁγία Γραφή, θά ζημιώσουμε ἄθελά μας τό Εὐαγγέλιο, θά καταντήσουμε τή διδασκαλία του ἀνούσια λόγια. 

    Καί γιά νά συνδέσουμε ὅλα αὐτά μέ τό θέμα μας, διευκρινίζουμε ὅτι δέν ὁρίζει οὔτε ἡ Ἁγία Γραφή, οὔτε οἱ Οἰκουμενικές Σύνοδοι, οὔτε οἱ διακρατικές συμβάσεις τῆς σύγχρονης μέ ἐμᾶς ἐποχῆς, ὅτι πρέπει τά τέκνα τῶν ὀρθοδόξων χριστιανῶν, τά βεβαπτισμένα ὀρθόδοξα παιδιά νά διδάσκονται μέ μία συγκεκριμένη σειρά τά τῆς πίστεώς τους. Ὅμως, τό μακροχρόνιο ἔθος ἔχει ἀποδείξει ὅτι τό παιδί καί πληροφορεῖται ἐπαρκῶς καί, ἐφ΄ ὅσον θέλει, ἐνισχύει τήν πίστη του, ὅταν διδαχθεῖ τά βασικά γεγονότα τῆς βιβλικῆς καί τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας, σύμφωνα μέ τή χρονολογική τους σειρά. Αὐτό ἦταν, ἄλλωστε, ἕνα ἀπό τά μεγάλα ἀτοπήματα τῶν σχολικῶν Προγραμμάτων στό μάθημα τῶν θρησκευτικῶν δημοτικοῦ, γυμνασίου, τά ὁποῖα ἀκυρώθηκαν ὡς ἀντισυνταγματικά ἀπό τό ΣτΕ, μέ δύο ἀποφάσεις του, κατά τό 2018: ἡ ἔλλειψη τῆς ὁποιασδήποτε σειρᾶς, ἱστορικῆς ἤ συστηματικῆς, πράγμα τό ὁποῖο ἦταν σέ θέση νά περιαγάγει σέ σύγχυση, ὄχι μόνο τούς νεαρούς ὀρθοδόξους μαθητές ἀλλά καί τό ὁποιοδήποτε παιδί σέ ὅποια πίστη καί ἄν ἀνῆκε. 

    Ὁ ὀρθόδοξος χριστιανός μαθητής πληροφορεῖται ἐπαρκῶς καί ἄν θέλει ἐνισχύει τήν πίστη του, ἐφ΄ ὅσον διδαχθεῖ τόν λειτουργικό κύκλο τῆς Ἐκκλησίας μας, μέ τήν κανονική του σειρά, μέ βάση τά λειτουργικά βιβλία τῆς Ἐκκλησίας μας καί μέ τή βοήθεια σημαντικῶν πατερικῶν λειτουργιολογικῶν ἔργων, ὅπως τό περίφημο ἔργο τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ "Περί ἐκκλησιαστικῆς μυσταγωγίας"24 καί τό ἐπίσης ἀνεπανάληπτο ἔργο τοῦ ἁγίου Νικολάου Καβάσιλα, "Εἰς τήν θείαν λειτουργίαν"25 καί ὄχι, ὅπως τύχει ἤ, ἀκόμη χειρότερα, ἀνεμεμειγμένο μέ ἀλλότριες, ἀλλά καί ἰκανές νά ἀλλοτριώσουν τά παιδιά, δοξασίες. Πληροφορεῖται ἐπαρκῶς καί, ἄν ἐπιθυμεῖ ἐνισχύει τήν πίστη του, ἐφ΄ ὅσον διδαχθεῖ μέ συστηματικό τρόπο, βάσει ἔργων τά ὁποῖα ἔχουν δομή ἐμπνευσμένη ἀπό τό περίφημο ἔργο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ: "Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως"26 .

    γ) Νά διδάσκεται ἡ ἀλήθεια γιά τά θρησκεύματα

    Καί τί πρέπει νά γίνεται μέ τά θρησκεύματα, πῶς πρέπει νά πληροφοροῦνται τά παιδιά μας γι΄ αὐτά; Ἄς δοῦμε κατ΄ ἀρχήν τί εἶναι τά θρησκεύματα: Εἶναι λοιπόν ἡ προσπάθεια τοῦ ἀνθρώπου νά βρεῖ τόν Θεό μόνος του, προσπάθεια στήν ὁποία ἀποτυγχάνει. Αὐτό δέν πρέπει νά μᾶς διαφεύγει, και, κατά συνέπειαν, ὀφείλουμε νά διδάσκουμε ἀλήθειες γιά τά θρησκεύματα, ὑπακούοντες στό κυριακό κέλευσμα: "Γνώσεσθε τήν ἀλήθειαν καί ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς"27 . 

    Δέν πρέπει, ἑπομένως, νά ἀποκρύπτουμε τό γεγονός ὅτι ὁ "προφήτης" τοῦ ἰσλαμισμοῦ, ἄφησε, πεθαίνοντας, δώδεκα χῆρες καί ἕνδεκα παλλακίδες καί τήν τελευταία ἀπό τίς συζύγους του νυμφεύθηκε, ὅταν αὐτή ἦταν ἑπτά ἐτῶν καί ὁλοκλήρωσε τόν γάμο, ὅταν ἦταν ἑννέα καί ἄν κάποιος ἀσκήσει κριτική σέ ὅλα αὐτά, κινδυνεύει καί σήμερα καί πάντοτε ἡ ζωή του28. Ἐπίσης, δέν πρέπει νά ἀποκρύπτουμε τό γεγονός ὅτι ὁ μουσουλμανικός ἱερός νόμος ἀναγνωρίζει μειωμένα δικαιώματα στούς μή μουσουλμάνους29 . 

    Δέν πρέπει νά ἀποκρύπτουμε τό γεγονός, ὅτι ὁ λεγόμενος ἰνδουισμός, οἱ θρησκεῖες Σανάτανα Ντάρμα, ἔχει τριακόσια τριάντα ἑκατομμύρια "θεούς", ὁλόκληρο χάος ἀπό ὀνόματα, τά ὁποῖα κανένας δέν εἶναι ποτέ δυνατόν νά ἐκμάθει. Μεταξύ αὐτῶν τιμᾶ καί τόν θεό πίθηκο Χάνουμαν, ὅπως καί τό "ὄχημα" τοῦ θεοῦ Βισνοῦ, τήν ἀγελάδα, καί γι΄ αὐτό πίθηκοι καί ἀγελάδες, ἐλεύθερα σέ ὁλόκληρη τήν Ἰνδία, τρώγουν ἀπό τόν κόπο τῶν φτωχῶν ἀνθρώπων, χωρίς ἐκεῖνοι νά ἔχουν δυνατότητα νά τά ἐμποδίσουν. 

    Δέν πρέπει νά ἀποκρύπτουμε, ἀκόμα, ὅτι ὁ ἰνδουισμός τιμᾶ καί τή θεά τῆς πορνείας Yellamma, στήν ὁποία ἀφιερώνονται κάθε χρόνο τρεῖς χιλιάδες κορίτσια καί καταλήγουν ἱερόδουλες στό δρόμο, οἱ περισσότερες ἀσθενεῖς μέ AIDS. Δέν πρέπει νά ἀποκρύπτουμε τό γεγονός, ὅτι ὁ Βουδδισμός ζητεῖ ἀπό τόν ἄνθρωπο νά σβήσει ἀπό μέσα του τήν ἐπιθυμία και, μάλιστα, τό θέτει ὡς τελικό σκοπό τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου, ἔτσι ὥστε νά ἐξαφανίσει ἀπό τή ζωή του τόν πόνο. Ὅμως, ὁ Βουδδισμός δέν ἔχει ἀντιληφθεῖ ὅτι, ἐάν ὁ ἄνθρωπος σβήσει ἀπό μέσα του τήν ἐπιθυμία, σβήνει ταυτοχρόνως καί τήν ἐπιθυμία πρός τό ἀγαθό, γιά προσοικείωση τοῦ ἀγαθοῦ καί γιά ἀγαθή πράξη καί ἐν τέλει γιά θέωση. 

    Ἐπίσης, δέν πρέπει νά ἀποκρύπτουμε τό γεγονός, ὅτι οἱ πάπες τοῦ εἰκοστοῦ αἰῶνος ζήτησαν εἰκοσιοκτώ φορές συγγνώμη ἀπό τήν ἀνθρωπότητα γιά τά, εἰς βάρος της, ἐγκλήματα τῶν προκατόχων τους. Θά ἦταν βέβαια δυνατόν νά διδαχθεῖ ἀκόμη καί σέ παιδιά, τό γεγονός ὅτι "ἡ Ἱερά Ἐξέταση ἅρπαζε τίς περιουσίες ὄχι μόνο τῶν καταδικασμένων ἀλλά καί τῶν κατηγορουμένων, πρίν ἀκόμη ἀποδειχτεῖ ἡ ἐνοχή τους."30 Ὅμως, χρειάζεται προσοχή, ὥστε νά μή διδάσκονται σέ παιδιά μικρῶν ἡλικιῶν φρικιαστικές λεπτομέρειες, ὅπως ἐκεῖνες τίς ὁποῖες περιγράφει ὁ Σκοτσέζος Γουίλιαμ Λί    θγκοου, ὁ ὁποῖος ἐπέζησε, ἀνάπηρος, πλέον, ἀπό τά φρικτά βασανιστήρια τῆς ἱερᾶς ἐξετάσεως τό ἔτος 1620 στή Μάλαγα: "Ὡς τίς δέκα τό βράδυ, εἶχα περάσει ἑξήντα μαρτύρια. Ἐκεῖνοι, ὅμως, συνέχισαν γιά ἄλλη μισή ὥρα, παρόλο πού τό σῶμα μου ἦταν πλημμυρισμένο στό αἷμα, κομμένο σέ κάθε του σημεῖο, τά κόκαλά μου σπασμένα ἤ τραυματισμένα καί οὔρλιαζα, ἔκλαιγα καί ἄφριζα, μούγκριζα κι ἔτριζα τά δόντια μου. Ἡ ἀλήθεια εἶναι πώς κανείς δέν μπορεῖ νά συλλάβει τόν πόνο πού ὑπέφερα οὔτε τήν ψυχική μου ὀδύνη."31 

    Ὅπως, ἐπίσης, εἶναι ἐν τέλει καλό νά μή ἀποκρύπτουμε τίς περί δουλείας ἀπόψεις τοῦ Λουθήρου, ὅτι δηλαδή ὁ Λούθηρος δέν ἦταν, κατά κανένα τρόπο, πολέμιος τῆς δουλείας. Ἄς θυμηθοῦμε τί ἔχει μείνει στήν παγκόσμιο ἱστορία, ὡς κοινωνικό κληροδότημα τοῦ περίφημου Λουθήρου: «Οἱ φτωχοί ἀγρότες ἐξεγείρονταν κατά τοῦ ἄθλιου συστήματος, πού τούς συνέτριβε καί ζητοῦσαν τά πιό κοινά καί λογικά δικαιώματα, τήν κατάργηση τῆς δουλείας καί τό δικαίωμα νά ψαρεύουν καί νά κυνηγοῦν. Κι αὐτά, ὅμως, ἀκόμη, τούς τ΄ ἀρνήθηκαν καί οἱ Γερμανοί πρίγκιπες προσπάθησαν νά τούς συντρίψουν μέ κάθε εἴδους βαρβαρότητες. Καί ὁ Λούθηρος, ὁ μεγάλος μεταρρυθμιστής, τί στάση κράτησε; Τάχθηκε, παρά τό πλευρό τῶν φτωχῶν χωρικῶν καί ὑποστήριξε τά δίκαια αἰτήματά τους; Ὄχι! Στό αἴτημα τῶν χωρικῶν, νά καταργηθῆ ἡ δουλεία, ὁ Λούθηρος ἀπαντοῦσε: «Τό μέτρο αὐτό θά ἔκανε ὅλους τούς ἀνθρώπους ἴσους, κι΄ ἔτσι θά μετέβαλε τό πνευματικό βασίλειο τοῦ Χριστοῦ σέ ἐγκόσμιο. Ἀδύνατο! Ἕνα γήϊνο βασίλειο δέν εἶναι δυνατό νά ὑφίσταται, χωρίς ἀνισότητα ἀνθρώπων. Ἄλλοι πρέπει νά εἶναι ἐλεύθεροι, ἄλλοι δοῦλοι, ἄλλοι ἡγέτες κι ἄλλοι ὑποτελεῖς». Ἀπαρνεῖται τούς χωρικούς καί ζητάει τήν καταστροφή τους. «Γι΄ αὐτό ὅσοι μποροῦν πρέπει νά τούς κομματιάσουν, νά τούς σφάξουν καί νά τούς μαχαιρώσουν, φανερά ἤ μυστικά καί νά μή ξεχνοῦν ὅτι τίποτε στόν κόσμο δέν εἶναι πιό δηλητηριῶδες, βλαβερό καί κυριολεκτικά διαβολικό, ὅσο ἕνας ἐπαναστάτης. Πρέπει νά τόν σκοτώνετε, ὅπως σκοτώνετε ἕνα λυσσασμένο σκυλί. Ἄν δέν τοῦ ριχτῆς, θά σοῦ ριχτῆ αὐτός, ἐσένα καί ὅλης τῆς χώρας». Ὡραῖα λόγια, αὐτά, καί μάλιστα στό στόμα ἑνός θρησκευτικοῦ ἀρχηγοῦ καί μεταρρυθμιστῆ.»32 Ἀλλά καί ὁ Καλβῖνος, ἄλλη μία ἐξέχουσα ἡγετική φυσιογνωμία τοῦ προτεσταντισμοῦ, δέν ἄφησε καλύτερη ὑστεροφημία, ἀφοῦ: "ἦταν τόσο πολύ μισαλλόδοξος, ὥστε πολλούς ἀνθρώπους τούς ἔκαιγε, ἁπλῶς καί μόνο, ἐπειδή δέν συμφωνοῦσαν μαζί του κι ἦσαν ἐλεύθεροι στοχαστές.»33 

     Μέ γνώμονα τήν ἀλήθεια, θά ἐμπλουτίζει λοιπόν τό παιδί μας τίς γνώσεις του, ὅταν διδαχθεῖ βασικές πληροφορίες γιά τήν καθεμία θρησκεία χωριστά, ἀντί νά κινδυνεύει νά παραπλανηθεῖ διδασκόμενο στοιχεῖα ἀπό πολλές καί διάφορες θρησκεῖες, ταυτοχρόνως, ἀτάκτως ἐρριμμένα, χωρίς κανένα σύστημα, χωρίς καμμία διήκουσα ἀρχή, ἀναμεμειγμένα μέ στοιχεῖα ἀπό τήν ὀρθόδοξη διδασκαλία καί ἐπιχειροῦντα ἐξίσωση καί ταύτισή της μέ τίς θρησκεῖες.

    Συμπέρασμα 

    Ἐάν λοιπόν ἐφαρμόσουμε ὅλες τίς ἀνωτέρω ὀρθόδοξες χριστιανικές ἀρχές, θά συνειδητοποιήσουμε αὐτό τό ὁποῖο μᾶς διδάσκει ὁ ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κροστάνδης (1829-1908): "Δέν ὑπάρχει πιό ὑψηλή τιμή, ἀπό τό νά εἶναι κανείς χριστιανός, μέλος τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ, τέκνο τοῦ οὐρανίου Πατρός ἐν Χριστῷ. Δέν ὑπάρχει πλουσιώτερος, ἀπό τόν ἄνθρωπο πού κατέχει τόν Χριστό καί τή χάρι τοῦ Χριστοῦ μέσα του... Και, ὅμως, εἴμαστε ἄπληστοι γιά τά ὑλικά ἀγαθά καί βασιζόμαστε στό ἐγώ μας. Τί ψευδαίσθησις καί τί ἀφροσύνη! Ἄνθρωπε, γίνε πλούσιος στά τοῦ Θεοῦ."34 

    Καί ἐφ΄ ὅσον συνειδητοποιήσουμε πόσο ὑψηλή τιμή εἶναι τό νά εἶσαι Χριστιανός, θά ἀπορρίψουμε κάθε καιροσκοπισμό35, διότι πλέον θά γνωρίζουμε ὅτι ὁ καιροσκοπισμός διαβρώνει, τά κατατρώγει σάν τό σαράκι, πρόσωπα, κοινωνίες καί Ἐκκλησία36 .

    Βιογραφικό σημείωμα

     Ὁ Εὐάγγελος Πονηρός τοῦ Σταύρου γεννήθηκε στήν Κωνσταντινούπολη τό 1964 καί ἡ οἰκογένειά του ἀνήκει στήν τελευταία γενιά προσφύγων ἀπό τήν πόλη αὐτή. Έλαβε πτυχίο ἀπό τό τμῆμα Θεολογίας τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, μεταπτυχιακό δίπλωμα εἰδικεύσεως στή συστηματική φιλοσοφία ἀπό τό τμῆμα Φ.Π.Ψ. τοῦ αὐτοῦ πανεπιστημίου καθώς καί διδακτορικό στή βυζαντινή θεολογία. Ἔλαβε τό δίπλωμα Grosses Deutsches Sprachdiplom τοῦ Goethe Institut γιά τήν γερμανική γλώσσα καί τό δίπλωμα TOEIC τῆς ἀγγλικῆς γλώσσας. Ἔχει ἐκτός τῆς διδακτορικῆς του διατριβῆς δημοσιεύσει καί ἄλλα τρία βιβλία καί πλῆθος ἄρθρων σέ θεολογικά καί ἱστορικά περιοδικά. Ἔχει ἐπανειλημμένως ἐκφωνήσει εἰσηγήσεις σέ διεθνή θεολογικά συνέδρια. Ἀπό τό σχολικό ἔτος 1990-91 ἐργάζεται ὡς θεολόγος καθηγητής δευτεροβάθμιας ἐκπαιδεύσεως. Κατά τά σχολικά ἔτη 2013-18 ὑπηρέτησε ὡς σχολικός σύμβουλος θεολόγων Πειραιῶς, Δ΄ Ἀθηνῶν, Κυκλάδων. Ἀπό τό σχολικό ἔτος 2018-19 ὑπηρετεῖ ὡς συντονιστής ἐκπαιδευτικοῦ ἔργου θεολόγων στήν Ἀττική. Ὡς σχολικός σύμβουλος καί συντονιστής ἐκπαιδευτικοῦ ἔργου διοργάνωσε καί διοργανώνει ἐπιμορφωτικά σεμινάρια γιά θεολόγους καθηγητές καί ἡμερίδες γιά ἐκπαιδευτικούς καί γιά κάθε φιλομαθή.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1 Εισήγηση που παρουσιάστηκε στο 10ο Πανελλήνιο Θεολογικό Συνέδριο, που διοργανώθηκε από την Πανελλήνια Ένωση Θεολόγων με τίτλο «Η Εκκοσμίκευση του Χριστιανισμού και η επίδρασή της στην Ορθόδοξη Χριστιανική Παιδεία», 2-3 Νοεμβρίου 2018, Πολεμικό Μουσείο Αθηνών.

2 Μρ. 7,22. 

3 Ψαλμ. 140,4. 

4 Ρωμ. 12,2. 

5 Ὁ κίνδυνος μιᾶς τέτοιου εἴδους καταπτώσεως δέν ἔχει γίνει ἀπό ὅλους τούς χριστιανούς ἀντιληπτός, γι΄ αὐτό καί ἔχουμε φαινόμενα, ὅπως αὐτό τό ὁποῖο περιγράφει ὁ ἡγούμενος π. Τρύφων Parsons: "Ἡ θλιβερή κατάσταση τοῦ ἀμερικανικοῦ Χριστιανισμοῦ ὀφείλεται στή διαρκή προσπάθεια προσαρμογῆς πρός μία κοινωνία πού διαρκῶς ἀλλάζει. Σέ κάθε προσαρμογή, ὅλο καί λ ιγότερος αὐθεντικός Χριστιανισμός ἀπομένει. Αὐτό μοῦ θυμίζει τήν παλιά οἰκογενειακή συνταγή γιά ἕνα γλυκό, ὅπου, ὅμως, κάθε γενιά ἀπορρίπτει ἕνα συστατικό καί τό ἀντικαθιστᾶ μέ κάποιο ἄλλο. Στό τέλος, τό γλυκό θά εἶναι αὐτό πού ἔφτιαχνε ἡ προ-προγιαγιά ἤ κάτι ἄλλο;" Γέροντας Τρύφωνας τοῦ Βάσον, Μικρά ἐωθινά, Καθημερινά ἀναγνώσματα πνευματικῆς ἐγρήγορσης, μετάφρ. Πολυξένη Τσαλίκη-Κιοσόγλου ἐκδ. Ἐν Πλῷ, Ἀθήνα 2017, σ. 83. 

6 Α΄ Κορ. 7,31.

 7 Ἑβρ. 12,5, Παροιμ. 3,11. 

8 Ἑβρ. 12,8.

 9 Χωρίς ὀρθόδοξη παιδεία, ἔχει ὁ καθένας τή δυνατότητα νά ἐπικαλεῖται τή συνείδησή του, ὅμως αὐτή δύναται νά τόν ἐπιτάσσει νά διαπράττει ἀκόμη καί εἰδεχθή ἐγκλήματα. Κατά κοινή ὁμολογία, δέν ὑπάρχει μεγαλύτερος ἐγκληματίας παγκοσμίως ἀπό τόν Ἀδόλφο Χίτλερ, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε ὑπεύθυνος γιά τόν θάνατο πενηνταπέντε ἑκατομμυρίων ἀνθρώπων, ὅμως καί ἐκεῖνος ἐπεκαλεῖτο τήν συνείδησή του - τήν ἐγκληματική του συνείδηση. Ἄς δοῦμε τί ἰσχυριζόταν ἀμέσως μετά τήν διασωσή του ἀπό τήν εἰς βάρος του δολοφονική ἀπόπειρα τῆς 20ης Ἰουλίου 1944: "Ἐγώ ὁ ἴδιος δέν εὐχαριστῶ τήν Πρόνοια καί τόν Δημιουργό μου πού μέ ἔσωσε - ἡ ζωή μου εἶναι μόνο φροντίδα καί ἐργασία γιά τόν λαό μου - ἀλλά τόν εὐχαριστῶ, διότι μού ἔδωσε τήν δυνατότητα νά συνεχίσω αὐτές τίς φροντίδες καί νά συνεχίσω τήν ἐργασία μου τόσο καλά ὅπως προστάζει ἡ συνείδησή μου." (Otto Skorzeny, Οἱ καταδρομικές μου ἐπιχειρήσεις, ἐκδ. Eurobooks, Ἀθῆναι 2007, σ. 347.) Ἡ συνείδηση λοιπόν τοῦ ἐγκληματία τυράννου ἦταν τόσο διεστραμμένη, ὥστε τόν ἐπέτασσε νά συνεχίσει τήν ἐγκληματική του ἐργασία καί αὐτό ἔπραξε, ἕως ὅτου δέν εἶχε περαιτέρω δυνατότητα νά συνεχίσει! 

10 Ὅσο καί ἄν φαίνεται ἀπίστευτο, ἰσχύει ἡ διαπίστωση ὅτι "ὁ Μάρξ δέν εἶχε καμία ἠθική προσέγγιση τῶν κοινωνικῶν προβλημάτων. Οὐδέποτε ἰσχυρίσθηκε ὅτι ἡ καπιταλιστική κοινωνία θά ἔπρεπε νά καταδικαστεῖ, γιατί ἦταν ἄδικη ἤ ὅτι ὁ ἐπαναστατικός ἀγώνας εἶχε ὡς στόχο τή δικαιοσύνη. Οἱ ἱστορικοί νόμοι ἦταν αὐτοί πού ἔπρεπε νά θέσουν τέρμα στόν καπιταλισμό, ὄχι οἱ ἀδικίες. Τό πρῶτο ἀπό τά δικαιώματα τοῦ ἀνθρώπου στήν ΕΣΣΔ ἦταν τό δικαίωμα στήν ἐργασία, και, μάλιστα, αὐτό ἀκριβῶς ἦταν πού νομιμοποίησε καί τό ἄνοιγμα τῶν γκουλάγκ, μέ ἕνα διεστραμμένο ἐξορθολογισμό." Τherese Delpech, Ἄγριος αἰώνας, ἡ ἐπιστροφή τῆς βαρβαρότητας, μετάφρ. Ρίτα Κολαΐτη, ἐκδ. Κασταλία, Ἀθήνα 2007, σ. 243-4.

11 Κλήμης Ρώμης, Πρός Κορινθίους, Κεφ. 21, P.G. 1, στ. 256Β, 257Α. 

12 Ἐάν ἐργάζεται μέ πίστη πρός τό "μεταμορφοῦσθαι", εἶναι ἀδύνατον νά ἐπιχειρήσει νά παραμορφώσει τήν διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ. Παρατηρεῖ σχετικῶς ὁ ἡγούμενος π. Τρύφων Parsons: "Ὅπως ὅλοι οἱ ὀρθόδοξοι κληρικοί, μέ τήν παρουσία μου στόν σύγχρονο καί κατακερματισμένο κόσμο, διδάσκω ὅτι ἡ πίστη μου εἶναι ἡ ἴδια ἐδῶ καί δύο χιλιάδες χρόνια καί δέν ἔχει ἀνάγκη ἀλλαγῆς, διότι ἡ πίστη τῶν πατέρων μας εἶναι ἐξ ἴσου ἀποτελεσματική σήμερα, ὡς πρός τό ἰαματικό της ἀποτέλεσμα ὅσο καί στήν ἀρχή τῆς ἱστορίας της". Γέροντας Τρύφωνας τοῦ Βάσον, Μικρά ἐωθινά, Καθημερινά ἀναγνώσματα πνευματικῆς ἐγρήγορσης, μετάφρ. Πολυξένη Τσαλίκη-Κιοσόγλου ἐκδ. Ἐν Πλῷ, Ἀθήνα 2017, σ. 82-83. 

13 Μτ. 18,6, Μρ 9,42, Λκ 17,2. 

14 Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος, Λόγος Θεολογικός πρῶτος καί κατά τῶν τιθεμένων τό πρῶτον ἐπί τοῦ Πατρός, 1, Φιλοκαλία τῶν νηπτικῶν καί ἀσκητικῶν 19Β, ἐκδ. Ἐλευθερίου Μερετάκη, "Τό Βυζάντιον", Πατερικαί Ἐκδόσεις "Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς", Θεσσαλονίκη 1988, σ. 24. Σέ δική μας ἀπόδοση στή νέα ἑλληνική ἔχει τό ὡς ἄνω ἀπόσπασμα ὡς ἑξῆς: "Τό νά μιλοῦμε ἤ νά ἐκφραζόμαστε γιά τόν Θεό καί τό νά ἐρευνοῦμε τά θεῖα καί νά ἐκφράζουμε τά ἀνέκφραστα καί νά παρουσιάζουμε, ὡς καταληπτά, ὅσα εἶναι ἀκατάληπτα ἀπό ὅλους, εἶναι δεῖγμα τολμηρῆς καί αὐθάδους ψυχῆς.

15 ἔνθ΄ ἀνωτ.: Τό ὡς ἄνω θαυμάσιο ἀπόσπασμα, τόσο γιά τήν ἱστορική μαρτυρία τήν ὁποία μᾶς παραδίδει, ὅσο καί γιά τήν θεολογία του, ἔχει σέ δική μας ἀπόδοση στή νέα ἑλληνική ὡς ἑξῆς: "Καί τό παθαίνουν αὐτό, ὄχι μόνον ὅσοι τολμοῦν νά λέγουν ἀφ΄ ἑαυτῶν κάτι γιά τόν Θεό ἀλλά καί ὅσοι ἀποστηθίζουν ὅσα εἶπαν κι ἔγραψαν παλαιότερα οἱ θεόπνευστοι θεολόγοι καί πολυπραγμονοῦν, ὄχι γιά νά κερδίσουν κάποια πνευματική ὠφέλεια, ἀλλά γιά νά θαυμάζονται σέ συμπόσια καί σέ συνέδρια ἀπό τούς ἀκροατές καί νά ἀποκαλοῦνται θεολόγοι. Πράγμα τό ὁποῖο, μέ γεμίζει λύπη καί ἀγωνία, διότι καταλαβαίνω πόσο φρικτή εἶναι αὐτή ἡ προσπάθεια καί ποιά καταδίκη ἀναμένει αὐτούς οἱ ὁποῖοι τήν ἀποτολμοῦν." 

16 Ἐάν μάλιστα ὑποχρεώνεται ὁ ἐπιμορφωτής νά ὑφίσταται διπλό ἔλεγχο καί διπλή ἔγκριση, ἡ ὁποία καταντᾶ λογοκρισία, πρῶτα τοῦ τίτλου καί τῆς περιλήψεως καί κατόπιν τοῦ πλήρους κειμένου τῆς εἰσηγήσεώς του, ὁ δέ ἐπιμορφούμενος ὑποχρεώνεται καί νά πληρώσει χρήματα γιά τήν "ἐπιμόρφωση", καθιστοῦν τά δύο αὐτά γεγονότα τίς "ἐπιμορφώσεις" αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἀκόμη πιό ὕποπτες, πρίν ἀκόμη ἐξετάσει ὁ ἐπιμορφούμενος τό πλῆρες περιεχόμενο τῆς ἐπιμορφώσεως καί καταλήξει στό συμπέρασμα, ὅτι ἡ ἐπιμόρφωση τήν ὁποία ὑπέστη μᾶλλον παραμόρφωση θά ἔπρεπε νά ὀνομασθεῖ. 

17 Τό ὄνομα "κατηχητισμός" ἐπινοήθηκε και χρησιμοποιήθηκε ὡς μομφή εἰς βάρος τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παιδείας, τήν ὁποία σύμφωνα μέ τή διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας μας ἀλλά καί σύμφωνα τόσο μέ ὅλες τίς διεθνεῖς συμβάσεις, τίς ὁποῖες ἔχει ἡ Ἑλληνική Δημοκρατία ἐπικυρώσει, ὅσο καί μέ τό Σύνταγμα καί τούς νόμους τῆς Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας, δικαιοῦνται τά παιδιά μας. (Βλ. Γιῶργος Χ. Σωτηρέλλης, Θρησκεία καί ἐκπαίδευση κατά τό Σύνταγμα καί τήν Εὐρωπαϊκή Σύμβαση, ἀπό τόν κατηχητισμό στήν πολυφωνία, 3η ἔκδοση, ἐκδ. Ἀντ. Ν. Σάκκουλα, Ἀθήνα - Κομοτηνή 1998.) Ὁ εἰσηγητής τοῦ χαρακτηρισμοῦ αὐτοῦ πιστεύει, χωρίς ὅμως καί νά τό ἔχει ἀποδείξει ἐπιστημονικῶς, νομικῶς ἤ παιδαγωγικῶς, ὅτι τά παιδιά τῶν ὀρθοδόξων χριστιανῶν δέν δικαιοῦνται νά ἀπολαμβάνουν μάθημα ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παιδείας στά σχολεῖα τους. Τό ἐρώτημα, ὅμως, παραμένει: γιατί ὁ χαρακτηρισμός αὐτός, ὁ ὁποῖος στρέφεται εἰς βάρος τῆς θεολογίας τοῦ ἀποστόλου Παύλου, ἀφοῦ σέ ἐκεῖνον ἀνήκει ὁ ὅρος "κατήχησις", ἀλλά καί εἰς βάρος τῆς δισχιλιετοῦς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παιδείας, υἱοθετήθηκε τόσο βεβιασμένα, ὅσο καί ἄκριτα, ἔστω καί ἀπό ἐλάχιστους θεολόγους; 

18 Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος, Λόγος Θεολογικός πρῶτος καί κατά τῶν τιθεμένων τό πρῶτον ἐπί τοῦ Πατρός, 12, Φιλοκαλία τῶν νηπτικῶν καί ἀσκητικῶν 19Β, ἐκδ. Ἐλευθερίου Μερετάκη, "Τό Βυζάντιον", Πατερικαί Ἐκδόσεις "Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς", Θεσσαλονίκη 1988, σ. 42. Σέ δική μας ἀπόδοση στή νέα ἑλληνική ἔχει τό ἀπόσπασμα ὡς ἑξῆς: "Διότι ὑπάρχει, πές μου, κάτι πιό ἀκάθαρτο ἀπ΄ τό νά διδάσκονται μέ ὑψηλοφροσύνη καί ὑπερηφάνια τά τοῦ Πνεύματος χωρίς Πνεῦμα;"

19 Τά συγγράμματα τοῦ ὁσίου Θεοφάνους διαιροῦνται σέ ἠθικά, ἑρμηνευτικά καί μεταφράσεις. Κατά τά εἰκοσιοκτώ ἔτη, κατά τά ὁποῖα, ἐκουσίως, ἔζησε ὡς ἔγκλειστος, ἐλάμβανε καθημερινῶς ἀπό εἴκοσι ἕως σαράντα ἐπιστολές καί ἐπιχειροῦσε νά ἀπαντήσει σέ ὅλες, ἔτσι ἔγραψε χιλιάδες ἐπιστολές πλήρεις πολυτίμου πνευματικοῦ περιεχομένου. πρβλ Θεοφάνους τοῦ Ἐγκλείστου, Ἀπάνθισμα ἐπιστολῶν, μετάφρ. Ἀρχιμ. Τιμόθεος, ἐκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Παρακλήτου, Ὠρωπός 1984, σ. 13-14. 

20 Πέτρος Μπότσης, Ὅσιος Θεοφάνης ὁ Ἔγκλειστος, Οἱ τρεῖς σταυροί, Ἀθήνα 2014, σ. 44. 

21 Εἶναι ἀπορίας ἄξιον, πῶς ἀπό τό 2011 ἕως τό 2013 πιλοτικῶς, καί γενικῶς ἀπό τό 2016 ἕως τό 2019, ἀποτολμήθηκε στήν Ἑλλάδα "γνωσιολογικό" μάθημα, τό ὁποῖο δέν σέβεται, κατά κανένα τρόπο, τή βιβλική καί τήν ἐκκλησιαστική ἱστορία, οὔτε τή δόκιμη ταξινόμηση τῆς δ ιδασκαλίας τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, οὔτε τήν ἱστορία τῶν θρησκευμάτων, οὔτε τίς ἰδιαιτερότητες τῶν θρησκευμάτων ἀλλά χορηγεῖ τυχαῖες γνώσεις ἀναμειγνύοντας τίς θρησκεῖες σέ ἕνα ἀξεδιάλυτο μεῖγμα, τό ὁποῖο δέν ἀφήνει, ἐν τέλει, κανένα ἴχνος γνώσεως στόν μαθητή! Γι΄ αὐτό καί κατόπιν προσφυγῶν γονέων μαθητῶν, τῆς ΠΕΘ καί ὀρθοδόξων κληρικῶν στό Συμβούλιο τῆς Ἐπικρατείας ἀκυρώθηκαν τά δῆθεν Προγράμματα διά τῶν ἀποφάσεων 660/2018 καί 926/2018 τῆς ὁλομελείας τοῦ ΣτΕ. 

22 ἔνθ΄ ἀνωτ.

23 Παν. Ι. Μπούμης, Ἡ ἀκρίβεια καί ἡ ἀλήθεια τῶν ἱερῶν κανόνων, (Ἐπιστασία - ἑρμηνευτικόν γύμνασμα ἐπί τῶν 91ου καί 92ου κανόνων τοῦ Μ. Βασιλείου), ἐκδ. Ἐπέκταση, Κατερίνη 1996, σ. 35. 

24 Ὁ χριστιανός παιδαγωγός, μελετώντας τό ἔργο αὐτό τοῦ μεγάλου πατρός, διδάσκεται ὅτι "τό δέ ἅγιον Εὐαγγέλιον γενικῶς μέν σύμβολον ἐστι τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος τούτου, εἰδικῶς δέ, τῶν μέν πιστευσάντων δηλοῖ τόν παντελῆ τῆς ἀρχαίας πλάνης ἀφανισμόν". (Κεφ. ΚΔ΄, βλ. Ἡ μυσταγωγία τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, εἰσαγωγή - κείμενον - κριτικόν ὑπόμνημα - μετάφρασις ὑπό Χαραλάμπους Γ. Σωτηρόπουλου, Ἀθῆναι 1994, σ. 228.) Σέ δική μας ἀπόδοση στή νέα ἑλληνική ἔχει τό ὡς ἄνω ἀπόσπασμα ὡς ἑξῆς: "Τό δέ ἅγιο Εὐαγγέλιο γενικῶς εἶναι σύμβολο τοῦ τέλους τοῦ αἰῶνος τούτου, καί εἰδικῶς δηλώνει, γιά ὅσους εἶναι πιστοί, τόν παντελῆ ἀφανισμό τῆς παλαιᾶς πλάνης." Ἐφ΄ ὅσον λοιπόν τό Εὐαγγέλιο τοῦ Χριστοῦ συμβολίζει τό τέλος τοῦ αἰῶνος τούτου, ἀποκλείει τόν χριστιανό ἀπό τόν συσχηματισμό μέ αὐτόν. Πολύ δέ περισσότερο, ἀποκλείει τήν διδασκαλία αὐτοῦ τοῦ ἰδίου τοῦ Εὐαγγελίου ὡς παραγώγου τοῦ αἰώνος τούτου ἤ τοῦ οἰουδήποτε αἰῶνος. 

25 Ἀφοῦ πρῶτα ἐνστερνισθεῖ ὁ ἴδιος ὁ διδάσκων ποιό εἶναι τό ἔργο καί ὁ σκοπός τῆς θείας λειτουργίας, θά τό διδάξει στούς νεαρούς μαθητές του, ὥστε νά τό ἐνστερνισθοῦν κι ἐκεῖνοι: "Τῆς ἁγίας τελετῆς τῶν ἱερῶν μυστηρίων ἔργον μέν ἡ τῶν δώρων εἰς τό θεῖον σῶμα καί αἷμα μεταβολή· τέλος δέ, τό τούς πιστούς ἁγιασθῆναι δι΄ αὐτῶν ἁμαρτιῶν ἄφεσιν καί βασιλείας οὐρανῶν κληρονομίαν καί τά τοιαῦτα λαβόντας". (Νικόλαος Καβάσιλας, Εἰς τήν θείαν λειτουργίαν, Α 1, Φιλοκαλία τῶν νηπτικῶν καί ἀσκητικῶν, 22, Πατερικαί Ἐκδόσεις "Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς", Θεσσαλονίκη 1979, σ. 32.) Δηλαδή σέ, δική μας, ἀπόδοση στή νέα ἑλληνική: "Ἔργο τῆς ἁγίας τελετῆς τῶν ἱερῶν μυστηρίων εἶναι ἡ μεταβολή τῶν δώρων στό θεῖον σῶμα καί αἷμα· καί σκοπός της εἶναι νά ἀγιασθοῦν οἱ πιστοί, ἀφοῦ λάβουν,μέσῳ τῶν μυστηρίων αὐτῶν, ἄφεση ἁμαρτιῶν καί κληρονομήσουν τή βασιλεία τῶν οὐρανῶν καί ὅλα τά ἀγαθά τά ὁποῖα τήν ἀκολουθοῦν. 

26 Ἐντρυφώντας στήν πατερική παράδοση, ὁ βεβαπτισμένος ὀρθόδοξος χριστιανός μαθητής, συνειδητοποιεῖ ὅτι: "Αὐτό οὖν τό σῶμα τό φθειρόμενον καί διαλυόμενον, αὐτό ἀναστήσεται ἄφθαρτον· οὐκ ἀδυνατεῖ γάρ ὁ ἐν ἀρχῇ ἐκ τοῦ χοός τῆς γῆς αὐτό συστησάμενος πάλιν ἀναλυθέν καί ἀποστραφέν εἰς τήν γῆν, ἐξ ἧς ἐλήφθη κατά τήν τοῦ Δημιουργοῦ ἀπόφασιν, πάλιν ἀναστῆσαι αὐτό. Εἰ γάρ μή ἔστιν ἀνάστασις, "φάγωμεν καί πίωμεν", τόν ἐνήδονον καί ἀπολαυστικόν βίον μετέλθωμεν. Εἰ οὐκ ἔστιν ἀνάστασις, ἐν τίνι τῶν ἀλόγων διαφέρομεν; Εἰ οὐκ ἔστιν ἀνάστασις, μακαρίσωμεν τά θηρία τοῦ ἀγροῦ τόν ἄλυπον ἔχοντα βίον. Εἰ οὐκ ἔστιν ἀνάστασις, οὐδέ Θεός ἐστιν οὐδέ πρόνοια, αὐτομάτως δέ πάντα ἄγονται καί φέρονται." (Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, Δ΄ (27) 100, Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ ἅπαντα τά ἔργα, τόμ. 1ος, Πατερικαί ἐκδόσεις "Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς", Θεσσαλονίκη 1976, σ. 558, 560.) Τά ἀνωτέρω ἔχουν,σέ, δική μας, ἀπόδοση στή νέα ἑλληνική: "Αὐτό λοιπόν τό ἴδιο τό σῶμα, τό ὁποῖο φθείρεται καί διαλύεται, αὐτό θά ἀναστηθεῖ ἄφθαρτο. Διότι ἔχει τή δύναμη, αὐτός πού τό ἔχει στήν ἀρχή τῆς δημιουργίας πλάσει ἀπό τό χῶμα τῆς γῆς, ἐνῷ ἔχει δ ιαλυθεῖ καί ἐπιστρέψει στή γῆ ἀπό τήν ὁποία ἔχει ληφθεῖ, σύμφωνα μέ τήν ἀπόφαση τοῦ Δημιουργοῦ καί πάλι νά τό ἀναστήσει.Διότι, ἐάν δέν ὑπάρχει ἀνάσταση, "ἄς φᾶμε καί ἄς πιοῦμε" καί ἄς ζήσουμε μιά ζωή ἀφιερωμένη στίς ἡδονές καί στίς ἀπολαύσεις. Ἄν δέν ὑπάρχει ἀνάσταση, σέ τί διαφέρουμε ἀπό τά ζῶα, τά ὁποῖα δέν ἔχουν λογική; Ἄν δέν ὑπάρχει ἀνάσταση, πρέπει νά θεωρήσουμε εὐτυχισμένα τά θηρία τοῦ ἀγροῦ, ἐπειδή ἔχουν βίο χωρίς λύπες. Ἄν δέν ὑπάρχει ἀνάσταση, οὔτε Θεός ὑπάρχει, οὔτε πρόνοια καί ὅλα ἄγονται καί φέρονται κατά τύχη." 

27 Ἰω. 8,32. 

28 Πρβλ Arsham Momeni, Ἰσλάμ ἱστορία, ἐπεκτατισμός καί βία, ἐκδ. Ἀδελφῶν Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 27. 

29 "Ὁ Ἰσλαμικός νόμος Shari'a ἀναγνωρίζει λιγότερα δικαιώματα στό μή μουσουλμανικό πληθυσμό μιᾶς μουσουλμανικῆς κοινότητας. Στήν οὐσία, ἡ βασική συμπεριφορά ἀπέναντι σέ μή Μουσουλμάνους, σύμφωνα μέ ὅλες τίς σχολές τοῦ Ἰσλαμικοῦ νόμου Shari'a, εἶναι ὁ νόμος τοῦ πολέμου. Οἱ μή μουσουλμάνοι θά πρέπει εἴτε νά προσηλυτισθοῦν εἴτε νά ὑποταχθοῦν εἴτε νά θανατωθοῦν. Ἐδῶ ὑπάρχει μία ἐξαίρεση: Οἱ Ἄραβες εἰδωλολάτρες ἔχουν μόνο δύο δυνατότητες νά διαλέξουν: ἤ νά προσηλυτισθοῦν ἤ νά θανατωθοῦν." (Χρυσόστομος Σελαχβάρζι, Ἰσλάμ καί ἀνθρώπινα δικαιώματα, Μιά θαρραλέα ἐπιστημονική προσέγγιση ἑνός πρώην Μουσουλμάνου καί νῦν Ὀρθοδόξου Χριστιανοῦ, μετάφρ. Μελίτα Ἀντωνιάδου, ἐκδ. Δορκάς, Ἀθήνα 2001, σ. 29). 

30 Simon Whitechapel, Ἡ κόλαση τῆς σάρκας, Οἱ κτηνωδίες τοῦ Τορκεμάδα καί τῆς ἰσπανικῆς Ἱερᾶς Ἐξέτασης, ἐκδ. Lector, Ἀθήνα (2002), σ. 106. 

31 ἔνθ΄ ἀνωτ. σ. 93.

32 Παντίτ Γιαβαχαρλάλ Νεχρού, Ματιές στήν παγκόσμιο ἱστορία, μετάφρ. Π. Δράκου, ἐκδ. Φάρος, Ἀθῆναι 1954, σ. 261. 

33 ἔνθ΄ ἀνωτ. 

34 Ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κροστάνδης, Νουθεσίες ἁγιοπνευματικές καί παρακλητικός κανών ἁγίου Ἰωάννου, ἐκδ. "Ὀρθόδοξος Κυψέλη", Θεσσαλονίκη 2008, σ. 23. 

35 Ὅσους προτιμοῦν τήν ὁδό τοῦ μαρτυρίου, τους διαχωρίζει, σαφῶς, ὁ ἅγιος Συμεών, ὁ Νέος Θεολόγος, ἀπό ὅσους κινοῦνται καιροσκοπικῶς καί παρατηρεῖ ἀρκετά αὐστηρά, πλήν ὅμως δίκαια ὅτι "ὁ ὑπέρ ἐντολῆς Θεοῦ ἀγωνιζόμενος, ἐν εὐφροσύνῃ καί σπουδῇ θανεῖν αἱρεῖται, ὡς δι΄ ὀβολοῦ ἑνός, τοῦ θανάτου λέγω, τά αἰώνια μέλλων κτήσασθαι ἀγαθά. Οὐχ οὕτως δέ οἱ φιλόκοσμοι, οὐχ οὕτως οἱ φιλόζωοι, οἱ φιλόδοξοι, οἱ φιλόσαρκοι, οἱ φιλήδονοι καί οἱ φιλόπλουτοι· ἀλλ΄ ἐπάν πρός παράβασιν ἐντολῆς Θεοῦ προσκληθῶσιν ὑπό τινος τῶν ἐν ὑπεροχῇ κοσμικῇ τυγχανόντων, τήν παρ΄ αὐτοῦ ἀγανάκτησιν καί ἀτιμίαν ἤ ἀποστροφήν καί χρημάτων ζημίαν ὑπενεγκεῖν μή δυνάμενοι, προδιδοῦσι τά αἰώνια καί ἀτίμητα καί ἐξαγοράζονται ἀφρόνως τά πρόσκαιρα καί φθαρτά καί μηδενός ἄξια, καί ἀπολλύουσι τήν ἑαυτῶν σωτηρίαν, αὐτήν δηλαδή τήν ζωήν τήν αἰώνιον·" Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος, Ἠθικός λόγος ΙΒ΄, 6, Φιλοκαλία τῶν νηπτικῶν καί ἀσκητικῶν 19Γ, ἐκδ. Ἐλευθερίου Μερετάκη, "Τό Βυζάντιον", Πατερικαί Ἐκδόσεις "Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς", Θεσσαλονίκη ἄ.ἔ., σ. 236. Τό ἀνωτέρω ἀπόσπασμα ἔχει, σέ δική μας ἀπόδοση,στή νέα ἑλληνική ὡς ἑξῆς: "ὅποιος ἀγωνίζεται γιά τήν ἐντολή τοῦ Θεοῦ, προτιμᾶ, μέ χαρά καί προθυμία, νά πεθάνει σάν νά μέλλει νά ἀποκτήσει τά αἰώνια ἀγαθά, πληρώνοντας ἕναν ὀβολό, ἐννοῶ τόν θάνατο. Ὅμως, δέν πράττουν ἔτσι ὅσοι ἀγαποῦν τόν κόσμο, ὅσοι ἀγαποῦν τή ζωή τους, τή δόξα, τή σάρκα, τήν ἡδονή, τά πλούτη. Ἀλλά, ἄν τούς καλέσει κάποιος, πού τύχει νά ἔχει κοσμική δύναμη, νά παραβοῦν ἐντολή τοῦ Θεοῦ, ἐπειδή δέν μποροῦν νά ὑποφέρουν τήν ἀγανάκτησή του, τή στέρηση τιμῶν, τή στέρηση εὐνοίας, τή χρηματική ζημία, προδίδουν τά αἰώνια καί ἀνεκτίμητα καί ἀγοράζουν, μέ ἀνόητο τρόπο, τά πρόσκαιρα, τά φθαρτά καί μηδαμινά, χάνοντας, ὅμως, τή σωτηρία τους, δηλαδή αὐτή τήν ἴδια τήν αἰώνια ζωή." 

36 Οἱ καιροσκοπισμοί ἁρμόζουν σέ πρόσωπα σάν τόν Ἰούδα, ὁ ὁποῖος πρόδωσε, γιά εὐτελές χρηματικό ἀντίτιμο, τόν Χριστό, σάν τόν Καϊάφα, ὁ ὁποῖος τόν καταδίκασε μέ τό πρόσχημα ὅτι κατ΄ αὐτόν τόν τρόπο θά προστάτευε τόν λαό ἀπό σφαγές τίς ὁποῖες θά ἐπέβαλαν οἱ Ρωμαῖοι, καί σάν τόν Πιλάτο, ὁ ὁποῖος ἔνιψε τάς χείρας του προσποιούμενος ὅτι εἶναι ἀθῶος ἐνῷ ἐπεκύρωνε τήν ἄδικη καταδίκη, ὅμως στήν πραγματικότητα φοβόταν ὅτι θά γινόταν ὁ ἴδιος θῦμα συκοφαντίας πρός τόν Ρωμαῖο αὐτοκράτορα.