on 20/08/2024
Γιώργος Ευτυχίδης,
Δασολόγος
Οι δασικές πυρκαγιές που έπληξαν την περιοχή του Βαρνάβα Αττικής το 2009 [3] και το 2024 [4] αποτελούν δύο σημαντικά περιστατικά που προσφέρουν πολύτιμα διδάγματα για τη σύγχρονη διαχείριση κρίσεων σε επαναλαμβανόμενες πυρκαγιές στις ζώνες μείξης δασών και οικισμών. Η συγκριτική ανάλυση αυτών των δύο συμβάντων αναδεικνύει τις πολύπλοκες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η δασοπυρόσβεση στο πλαίσιο των νέων κλιματικών δεδομένων. Συγκεκριμένα, επισημαίνει τις δυσκολίες που προκύπτουν από την αυξημένη συχνότητα εμφάνισης των πυρκαγιών και την ένταση των ακραίων καιρικών φαινομένων, σε συνδυασμό με τις μεταβολές στη σύνθεση και δομή της βλάστησης. Αυτές οι αλλαγές επηρεάζουν άμεσα τη συμπεριφορά και τη δυναμική των δασικών πυρκαγιών. Οι παράγοντες αυτοί, δρώντας συνδυαστικά, απαιτούν μια ριζική αναθεώρηση των στρατηγικών πρόληψης και καταστολής, προσαρμοσμένη στις νέες περιβαλλοντικές συνθήκες [2].
Η πυρκαγιά του 2009 εκδηλώθηκε στις 21 Αυγούστου στις 21:20’, μεταξύ Γραμματικού και Βαρνάβα, σε θέση κοντά σε περιοχή προγραμματιζόμενου ΧΥΤΑ, και εξαπλώθηκε για τέσσερεις ημέρες, καίγοντας συνολικά 214.700 στρέμματα πευκοδάσους και θαμνώνων. Αντίστοιχα, η πυρκαγιά του 2024 ξέσπασε στις 11 Αυγούστου στις 15:03’, με αιτία που αρχικά σχετίστηκε με το δίκτυο διανομής ηλεκτρικής ενέργειας αλλά δεν επιβεβαιώθηκε, βόρεια του Βαρνάβα, και διήρκεσε τρεις ημέρες, καίγοντας 104.000 στρέμματα από πυκνοφυτείες πεύκων, θαμνώδεις και ποώδεις εκτάσεις. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι δύο πυρκαγιές είχαν παρόμοια κατεύθυνση και σχήμα εξάπλωσης υποδηλώνοντας ότι και οι δύο πυρκαγιές ήταν καθοδηγούμενες από επικρατούντες ανέμους με το 58% της καμένης έκτασης του 2024 να επικαλύπτεται με αυτή του 2009.
Μετεωρολογία
Οι μετεωρολογικές συνθήκες διέφεραν σημαντικά μεταξύ των δύο περιστατικών. Το 2009, η θερμοκρασία έφτασε τους 30°C, με ανέμους 18 km/h και ριπές έως 52 km/h, ενώ η σχετική υγρασία ήταν 31%. Αντιθέτως, το 2024 οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά πιο έντονες, με θερμοκρασίες 36-38°C, ανέμους 50-60 km/h και ριπές έως 70-80 km/h (8-9 μποφόρ), ενώ η σχετική υγρασία ήταν ιδιαίτερα χαμηλή, στο 10-20%. Οι δυσμενέστερες συνθήκες του 2024 δημιούργησαν πρόσθετες προκλήσεις στην επιχειρησιακή αντιμετώπιση της πυρκαγιάς.
Βλάστηση
Η σύνθεση της βλάστησης άλλαξε σημαντικά μεταξύ των δύο περιστατικών. Το 2009, η περιοχή χαρακτηριζόταν από αραιές και μέτρια πυκνές συστάδες χαλεπίου πεύκης σε συνδυασμό με θαμνώνες σκληρόφυλλων μεσογειακών ειδών. Το 2024, λόγω της προηγούμενης πυρκαγιάς και της φυσικής αναγέννησης, η βλάστηση είχε μετατραπεί σε πυκνοφυτεία πεύκων 15 ετών και εκτεταμένο θαμνότοπο. Η δραματική αλλαγή στη σύνθεση της βλάστησης το 2024, με αυξημένη παρουσία βλάστησης με θαμνώδη και ποώδη χαρακτηριστικά, συνέβαλε καθοριστικά στην ταχύτερη εξάπλωση της φωτιάς, ιδιαίτερα υπό τις έντονες μετεωρολογικές συνθήκες. Επιπλέον, αυτή η αλλαγή στον τύπο του δασικού καυσίμου, σε συνδυασμό με τους ισχυρούς ανέμους, επέφερε σημαντικές διαφοροποιήσεις στη συμπεριφορά της πυρκαγιάς, καθώς η πυκνότερη και πιο ομοιόμορφη κατανομή της καύσιμης ύλης διευκόλυνε την ταχύτατη και εκρηκτική εξάπλωσή της.
Συμπεριφορά πυρκαγιάς
Η συμπεριφορά των δύο πυρκαγιών διαφέρει σημαντικά λόγω των αλλαγών στη βλάστηση και των κλιματικών συνθηκών. Το 2009, η πυρκαγιά έκαψε ωριμότερες συστάδες χαλεπίου πεύκης και εξαπλωνόταν με σχετικά βραδύτερο ρυθμό, αλλά με εξαιρετικά μεγαλύτερη ένταση λόγω του υψηλού φορτίου δασικής καύσιμης ύλης με αυξημένη πιθανότητα επικορύφωσης κατά θέσεις. Αντίθετα, το 2024, η φωτιά εξαπλώθηκε ταχύτατα σε στρώμα από πυκνοφυτείες πεύκων εξαιτίας της προηγούμενης πυρκαγιάς και σε χορτομανείς εκτάσεις με θάμνους. Αυτό οφειλόταν κυρίως στην πυκνότερη και πιο ομοιόμορφη κατανομή των καυσίμων και στην παρουσίας άφθονης ξερής ποώδους βλάστησης, παρόλο που η έντασή της πυρκαγιάς ήταν σαφώς χαμηλότερη από εκείνη του 2009.
Δασικά καύσιμα
Η τυποποίηση, χαρτογράφηση και μοντελοποίηση των τύπων δασικής καύσιμης ύλης είναι μια επιστημονική προσέγγιση για τη διαχείριση των δασικών πυρκαγιών που αποτελεί σοβαρή προτεραιότητα, την οποία η χώρα μας έχει καθυστερήσει να υιοθετήσει επιχειρησιακά. Η χαρτογράφηση αυτή, σε συνδυασμό με έναν προσομοιωτή εξάπλωσης, θα μπορούσε να παρέχει κρίσιμες εκτιμήσεις για την επικινδυνότητα της πυρκαγιάς πολύ πριν αυτή απειλήσει συγκεκριμένες περιοχές. Ο συνδυασμός τέτοιων χαρτών θα μπορούσε να υποστηρίξει τεκμηριωμένα και τον σχεδιασμό και προγραμματισμό της οργανωμένης απομάκρυνσης του πληθυσμού κατά τη διάρκεια κρίσεων που προκαλούνται από πυρκαγιές σε κατοικημένες περιοχές, βελτιώνοντας σημαντικά την αποτελεσματικότητα των επιχειρήσεων εκκένωσης.
Στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού έργου Fireurisk (fireurisk.eu) έχουν πρόσφατα αναπτυχθεί [1] τυποποιημένοι χάρτες δασικής καύσιμης ύλης και μοντέλων καυσίμων και ειδικότερα από το ΑΠΘ για την περιοχή της Αττικής. Οι χάρτες αυτοί που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν άμεσα για επιχειρησιακούς σκοπούς (Εικόνα 1).
Εικόνα 1. Χάρτες της Αττικής με τύπους δασικής καύσιμης ύλης (αριστερά) και μοντέλα καυσίμων (δεξιά)
Επιχειρησιακή ανταπόκριση
Η επιχειρησιακή ανταπόκριση παρουσίασε διαφορές μεταξύ των δύο περιστατικών. Το 2009, κινητοποιήθηκαν 145 οχήματα, 520 πυροσβέστες, 9 αεροσκάφη και 7 ελικόπτερα. Το 2024, οι δυνάμεις ήταν αισθητά αυξημένες, με 186 οχήματα, 720 πυροσβέστες, 12 αεροπλάνα και 9 ελικόπτερα. Η συγκριτική ανάλυση των αριθμών αυτών αποκαλύπτει ότι το 2024, η δύναμη πυρόσβεσης (με βάση την καμένη έκταση) ήταν σημαντικά αυξημένη σε σχέση με το 2009, με τις αυξήσεις να κυμαίνονται από 105% (για τα εναέρια μέσα) έως 197% (για τις επίγειες δυνάμεις). Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι η πιο εντατική επιχειρησιακή ανταπόκριση το 2024, συνέβαλε καθοριστικά στη μείωση της συνολικής καμένης έκτασης, παρά το αυξημένο κόστος των επιχειρήσεων και την κινητοποίηση περισσότερων πόρων.
Στις επιχειρήσεις δασοπυρόσβεσης του 2009, η φωτιά εξαπλωνόταν με σχετικά βραδύτερο ρυθμό, γεγονός που επέτρεπε καλύτερη πρόβλεψη της συμπεριφοράς της, αλλά η πυκνή βλάστηση καθιστούσε δύσκολη την προσέγγιση και ενέτεινε τον κίνδυνο πυρκαγιάς κόμης. Αντίθετα, το 2024, η πρόσβαση των επίγειων δυνάμεων ήταν ευκολότερη λόγω της διαφοροποιημένης βλάστησης, αλλά η ραγδαία εξάπλωση της φωτιάς καθιστούσε δυσκολότερη την πρόβλεψη και τον έλεγχο της. Αξίζει να σημειωθεί ότι παρά την ενίσχυση των δυνάμεων, οι δυσμενέστερες καιρικές συνθήκες και η αλλαγή του τύπου της δασικής καύσιμης ύλης από το 2009 στο 2024 δημιούργησαν κρίσιμες καταστάσεις και προκάλεσαν σημαντικά προβλήματα στον έλεγχο της πυρκαγιάς.
Ώρα έναρξης
Η ώρα έναρξης των πυρκαγιών επηρέασε καταλυτικά τις αρχικές επιχειρήσεις κατάσβεσης, με τη νυχτερινή έναρξη το 2009 (21:20) να περιορίζει τη δυνατότητα χρήσης εναέριων μέσων στο αρχικό στάδιο εξάπλωσης και να προκαλεί δυσκολίες στην εκτίμηση της πυρκαγιάς λόγω περιορισμένης δυνατότητας επιτήρησης, παρά τις ηπιότερες καιρικές συνθήκες. Αντίθετα, η απογευματινή έναρξη το 2024 (15:03) επέτρεψε την άμεση αξιοποίηση των εναέριων μέσων και καλύτερη επιτήρηση και εποπτεία. Ωστόσο, οι εξαιρετικά δυσμενείς καιρικές συνθήκες (υψηλότερες θερμοκρασίες, χαμηλότερη υγρασία, ισχυρότεροι άνεμοι) αντιστάθμισαν αυτά τα οφέλη, δημιουργώντας πολύ σοβαρά προβλήματα στην καταστολή της πυρκαγιάς. Αυτή η σύγκριση υπογραμμίζει τη σημασία της ώρας έναρξης σε συνδυασμό με τις επικρατούσες καιρικές συνθήκες στην αποτελεσματικότητα των αρχικών επιχειρήσεων κατάσβεσης.
Ζώνη μείξης δασών-οικισμών
Και στα δύο περιστατικά, οι πυρκαγιές διέτρεξαν περιοχές μείξης δάσους και οικισμών όπου ο ρυθμός δόμησης παρέμεινε σχετικά σταθερός από το 2009 μέχρι το 2024 σε σύγκριση με προηγούμενες περιόδους. Οι ζημιές σε υποδομές και κτίρια ήταν εκτεταμένες και στα δύο περιστατικά, αν και με διαφορετική κλίμακα και χαρακτηριστικά. Το 2009, 60 κατοικίες καταστράφηκαν ολοσχερώς και 150 υπέστησαν ζημιές, ενώ καταγράφηκαν ζημιές σε 120 στύλους ηλεκτροδότησης. Το 2024, οι ζημιές ήταν εκτενέστερες, με 111 κτίρια να καταστρέφονται, 34 να υφίστανται ζημιές και 1.092 να έχουν πιθανές ζημιές. Επιπλέον, το 2024 καταγράφηκαν εκτεταμένες ζημιές σε 17 χιλιόμετρα δικτύων ηλεκτροδότησης και τηλεπικοινωνιών. Ιδιαίτερα τραγικό είναι το γεγονός ότι το 2024 καταγράφηκε και μία ανθρώπινη απώλεια. Μια σημαντική διαφορά μεταξύ των συνθηκών των δύο πυρκαγιών ήταν η πρώτη εφαρμογή το 2024 του μέτρου καθαρισμού ιδιωτικών χώρων και οικοπέδων από τους ιδιοκτήτες, το οποίο δεν υπήρχε το 2009. Παρά τις θετικές προοπτικές του μέτρου, ιδιαίτερα για την προστασία των σπιτιών στις ζώνες μείξης δασών-οικισμών, η αποτελεσματικότητά του υποβαθμίστηκε λόγω αδυναμίας αποκομιδής και συγκέντρωσης των υπολειμμάτων σε σωρούς σε δημόσιους χώρους. Η εμπειρία αυτή υπογραμμίζει την ανάγκη για ολοκληρωμένο σχεδιασμό που να περιλαμβάνει όχι μόνο τον καθαρισμό, αλλά και την αποτελεσματική διαχείριση των υπολειμμάτων, καλύτερο συντονισμό μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων, και συνεχή αξιολόγηση και βελτίωση του μέτρου για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας των περιοχών έναντι των δασικών πυρκαγιών.
Χαρτογράφηση των ζωνών μείξης δασών-οικισμών (WUI) στην Αττική, έγινε στο πλαίσιο του έργου FirEUrisk, με αποτελέσματα χρήσιμα για το σχεδιασμό διαχείρισης του κινδύνου και της επικινδυνότητας δασικών πυρκαγιών. Με χρήση υψηλής ανάλυσης δεδομένων (10μ), προσδιορίστηκαν ζώνες δύο τύπων “ζώνες επαφής” που περιλαμβάνουν οικισμούς που συνορεύουν με εκτάσεις δασικού χαρακτήρα, και “ζώνες μείξης” που αφορούν οικισμούς που περιβάλλονται από δασική βλάστηση (Εικόνα 2).
Εικόνα 2. Χάρτης μεικτών περιοχών στην Αττική: Αριστερά χάρτης με Ζώνες μείξης (κόκκινο) και Ζώνες επαφής (κίτρινο) & κατανομή κτιρίων (δεξιά)
Οι περιοχές αυτές καλύπτουν περίπου το 18,5% της συνολικής έκτασης, με την Ανατολική Αττική να παρουσιάζει ακόμη υψηλότερο ποσοστό (28%). Αυτά τα ευρήματα υπογραμμίζουν την επιτακτική ανάγκη για στοχευμένες στρατηγικές πρόληψης και αντιμετώπισης δασικών πυρκαγιών σε αυτές τις περιοχές.
Οργανωμένη απομάκρυνση πληθυσμού
Οι εκκενώσεις ήταν εκτεταμένες και στα δύο περιστατικά, αλλά με σημαντικές διαφορές στον τρόπο οργάνωσης και εκτέλεσής τους. Το 2009 χωρίς να υπάρχει διαθέσιμη η υπηρεσία του 112 εκκενώθηκαν μαζικά περιοχές όπως ο Άγιος Στέφανος, η Ροδόπολη, ο Διόνυσος, το Πικέρμι, το Ντράφι, η Διώνη, η Πεντέλη και η Νέα Μάκρη. Το 2024, η «οργανωμένη απομάκρυνση πληθυσμού» συντονίστηκε με μηνύματα του 112 και περιέλαβε τον Βαρνάβα, το Γραμματικό, το Καλέντζι, τη Σταμάτα, τη Ροδόπολη, τον Άγιο Στέφανο, τον Διόνυσο, τη Νέα Μάκρη, τη Διώνη, την Καλλιτεχνούπολη, τη Ροδόπολη, τη Νέα και την Παλαιά Πεντέλη.
Η σύγκριση αυτή αναδεικνύει τη σημαντική εξέλιξη στις διαδικασίες εκκένωσης μεταξύ των δύο περιστατικών, με την εισαγωγή του συστήματος 112 που επιτρέπει πιο οργανωμένη και στοχευμένη απομάκρυνση του πληθυσμού. Ωστόσο, η επανάληψη εκκενώσεων σε πολλές από τις ίδιες περιοχές υπογραμμίζει τη συνεχιζόμενη ευπάθεια αυτών των περιοχών σε δασικές πυρκαγιές και την ανάγκη για περαιτέρω μέτρων ενημέρωσης, πρόληψης, ετοιμότητας και προστασίας.
Συμπεράσματα και προτάσεις
Με βάση τα παραπάνω θα ήταν σκόπιμο να εξεταστούν οι παρακάτω προτάσεις για τη βελτίωση της διαχείρισης των πυρκαγιών:
- Σε πολλαπλά καμμένες περιοχές όπως στην Αττική, προσαρμογή των στρατηγικών δασοπυρόσβεσης με έμφαση στην αρχική επέμβαση και ανάπτυξη ευέλικτων τακτικών λόγω της αυξημένης ταχύτητας εξάπλωσης που προκαλεί η αλλαγή των τύπων της δασικής καύσιμης ύλης σε συνδυασμό με τις ευνοϊκές για την εξάπλωση μετεωρολογικές συνθήκες. Βελτίωση των τεχνικών επιτήρησης και ελέγχου της περιμέτρου της πυρκαγιάς, ειδικά σε περιπτώσεις ταχείας εξάπλωσης.
- Δημιουργία και αξιοποίηση επικαιροποιημένων χαρτών τύπων δασικής καύσιμης ύλης. Εφαρμογή σύγχρονων μοντέλων εξάπλωσης πυρκαγιάς για καλύτερο σχεδιασμό. Προσαρμογή της τακτικής δασοπυρόσβεσης ανάλογα με τους τύπους δασικών καυσίμων.
- Χρήση επιχειρησιακών χαρτών αποτύπωσης καταστάσεων μείξης δασών και οικισμών για την τεκμηρίωση εκτίμησης επικινδυνότητας και τη βελτίωση του σχεδιασμού οργανωμένης απομάκρυνσης του πληθυσμού.
- Σχεδιασμός πρόληψης, οργάνωση ετοιμότητας και συντονισμού επιχειρήσεων με αξιοποίηση σεναρίων βασισμένων σε επαναλαμβανόμενα πρότυπα συμβάντων (2009/2024).
Πηγές
[1] Aragoneses, Elena & García, Mariano & Salis, Michele & Ribeiro, Luis & Chuvieco, Emilio. (2023). Classification and mapping of European fuels using a hierarchical, multipurpose fuel classification system. Earth System Science Data. 15. 1287-1315. 10.5194/essd-15-1287-2023.
[2] Chuvieco, E., Yebra, M., Sammartino, S., Thonicke, K., Gómez-Giménez, M., San-Miguel, J., Oom, D., Velea, R., Mouillot, F., Molina, J.R., Miranda, A.I., Lopes, D., Salis, M., Bugaric, M., Sofiev, M., Kadantsev, E., Gitas, I.Z., Stavrakoudis, D., Eftychidis, G., Bar-Massada, A., Neidermeier, A., Pampanoni, V., Pettinari, L., Arrogante, F., Ochoa, C., Moreira, B. and Xavier Viegas, D., Towards an integrated approach to wildfire risk assessment: when, where, what and how may the landscapes burn, FIRE – SWITZERLAND, ISSN 2571-6255, 6 (5), 2023, p. 215, JRC133616.
[3] Ξανθόπουλος, Γ., & Αθανασίου, Μ. (2013). Η εξέλιξη της πυρκαγιάς της ΒΑ Αττικής της 21-24 Αυγούστου 2009 και η αντιμετώπισή της. Εργασία παρουσιάστηκε στο 14ο Πανελλήνιο Δασολογικό Συνέδριο, Πάτρα, Ελλάδα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου