Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος
Κάποτε στον κόσμο κυριαρχούσαν μυστικές δυνάμεις. Επί χιλιετίες, από τον πρώτο καιρό που η ανθρωπότητα ανέπτυξε τις νοητικές, αφηγηματικές και συμβολικές της δυνατότητες, η πραγματικότητα ερμηνευόταν ως ένα βασίλειο συνύπαρξης του ορατού και του αοράτου. Στους ουρανούς και τη γη, σε πηγές, σπήλαια, ζώα και εποχές του χρόνου, δέσποζαν θεοί και δαιμόνια. Μάγοι, ιερείς, αλλά και απλοί άνθρωποι έψαχναν και μετέδιδαν μεθόδους επαφής μεταξύ κόσμων. Η ίδια η κτίση σχηματιζόταν γύρω από συγκεκριμένους άξονες και σχήματα, αποκαλύπτοντας δομή και νόημα που αφορούσε άμεσα τη ζωή των θνητών. Ισχυρά σύμβολα συσπείρωναν τις ομάδες και υπενθύμιζαν αιώνιες αρχές. Πέρα από τον ορίζοντα του οικείου, στον χώρο και τις συνθήκες δηλαδή όπου η κάθε κοινότητα δεν είχε γνώση και εποπτεία του περιβάλλοντος, ελλόχευαν πλάσματα απειλητικά και φαινόμενα ομιχλώδη. Εκεί, στα σύνορα του γνωστού και του αγνώστου, του πολιτισμένου κόσμου και των βαρβάρων, της εμπειρίας και της διαίσθησης, γεννιόνταν μύστες και ήρωες, ενώ οι έξωθεν επιρροές αναγνωρίζονταν και αφομοιώνονταν.
Με την πάροδο των αιώνων και τις αλλαγές του ανθρώπινου πολιτισμού, τη μυθική κοσμολογία αποσυνέθεσαν πολλοί παράγοντες. Η οργανωμένη θρησκεία και δη ο μονοθεϊσμός περιόρισαν τα πλαίσια του υπερφυσικού στον κόσμο και τη συνδιαλλαγή μαζί του σε συγκεκριμένα επιτρεπτά όρια. Οι επιστημονικές ανακαλύψεις και η εξερεύνηση των αγνώστων περιοχών και λαών της γης άφησε λιγότερα στη φαντασία και έδωσε πεζές εξηγήσεις σε καταστάσεις άλλοτε θαυμαστές και παράξενες. Διανοητικά ρεύματα όπως ο Διαφωτισμός και ο Θετικισμός έβαλαν στο στόχαστρο τη θρησκεία και τη δεισιδαιμονία, ως δομές κατώτερες, νηπιακές και ανασταλτικές της ανθρώπινης λογικής και ελευθερίας. Η έκρηξη των ανακαλύψεων του 19ου και του 20ού αιώνα, η αστικοποίηση, ο «θάνατος του Θεού», ο ολοκληρωτικός πόλεμος και οι μεγάλες ιδεολογίες, διαμόρφωσαν ένα καινοφανές παράδειγμα ανθρώπινου τρόπου, αποκρυσταλλώνοντας τη διαδικασία της νεωτερικότητας.
Στην πραγματικότητα, τούτη η πορεία από το «σκότος» στο «φως» και από το «παράλογο» στη «λογική και επιστήμη» είναι λιγότερο γραμμική και συνεχής από όσο φαίνεται. Πρώτα από όλα, στη διαμόρφωση των ιδεολογιών της νεωτερικότητας έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο η θρησκεία και γενικότερα το υπερφυσικό, με πλείστους μεγάλους φιλοσόφους και επιστήμονες να έχουν δεχθεί ισχυρότατες επιρροές – κάποιοι δε, υπήρξαν και ενεργοί μύστες. Αλλαγές στην ψυχολογία και τη φιλοσοφία έθεσαν υπό αμφισβήτηση την εικόνα του ανθρώπου ως ορθολογικού όντος. Η πίστη και η θρησκευτικότητα αποδείχθηκαν πολύ ανθεκτικότερες από όσο περίμεναν όσοι προκήρυσσαν τον επικείμενο θάνατό τους. Ο δυτικός κόσμος βιώνει μία βαθύτατη παρακμή του χριστιανισμού, όμως η ίδια θρησκεία εξαπλώνεται σε άλλες περιοχές του πλανήτη, το αναγεννημένο ισλάμ συσπάται και η επισήμως άθρησκη Κίνα διψά για πνευματικότητα. Ακόμη και στην Ευρώπη ή τις ΗΠΑ, οι περισσότεροι άνθρωποι που δηλώνουν ακόλουθοι καμίας θρησκείας (irreligious, nones), συνήθως δεν μετακινούνται στον αθεϊστικό υλισμό, αλλά σε πιο ρευστές και επαμφοτερίζουσες ταυτότητες, στις οποίες συνυπάρχει ο αγνωστικισμός, η αδιαφορία, νέες θρησκείες/παραθρησκείες, ο αποκρυφισμός, παλιές και νέες δεισιδαιμονίες κ.λπ. Τα τελευταία χρόνια στις ΗΠΑ γνωρίζει ιλιγγιώδη αύξηση η μαγεία, ο νεοπαγανισμός και άλλες «εναλλακτικές» πνευματικότητες, οι οποίες συνδέονται με στρώματα πιο μορφωμένων, νεαρής ηλικίας ατόμων, και με κινήματα όπως της οικολογίας, φεμινισμού κ.λπ.
Όμως η παρατήρηση της μυθικής χροιάς του κόσμου δεν μπορεί να μείνει στις επιβιώσεις ή αναβιώσεις αρχαίων τρόπων σκέψης – τα οποία θα μπορούσαν να απορριφθούν ως κατάλοιπα «σκοταδισμού» ή παλινωδίες αποπροσανατολισμένων ανθρώπων. Ο κατακερματισμός των ταυτοτήτων στη μετανεωτερικότητα, η αμηχανία μετά το «τέλος της ιστορίας» που δεν ήλθε ποτέ, ο «θάνατος των ιδεολογιών» και το χαώδες περιβάλλον της υπερπληροφόρησης αποδεικνύονται, ίσως αναπάντεχα, γεννήτορες νέων τύπων επαναμάγευσης.
Νέοι τύποι επαναμάγευσης
Σήμερα μπορεί οι άνθρωποι να μη δίνουν τόση σημασία στα αερικά της υπαίθρου – τα εξαφάνισε ο εξηλεκτρισμός, όπως χαριτωμένα παρατήρησε ο Νίκος Τσιφόρος – όμως ανθούν οι αστικοί θρύλοι. Πλήθος ημιμυθικών ιστοριών, οι οποίες συμπλέκουν το μυστήριο, το υπερφυσικό και τους ανθρώπινους φόβους, διαδίδονται από στόμα σε στόμα και μέσω διαδικτύου, χωρίς να είναι πάντα ξεκάθαρο το αν αναφέρονται ως «αληθινές» ή όχι.
Την έλλειψη ερμηνευτικών εργαλείων ή μεγάλων, συνεκτικών παραδειγμάτων έρχονται να καλύψουν «θεωρίες συνωμοσίας». Ανεξάρτητα από το εάν έχουν μεγάλη, μικρή ή καμία σχέση με την πραγματικότητα, αποτελούν αυθόρμητες προσπάθειες ανασύστασης μίας ανθρωποκεντρικής κοσμολογίας, ύστερα από την απαξίωση των δημοσίων θεσμών και των μέσων ενημέρωσης. Και οι πιο ακραίες θεωρίες, όπως π.χ. της επίπεδης γης, αποτελούν κακότεχνους συνδέσμους ανάμεσα στο ανθρώπινο και το υπερφυσικό, αμφότερα χαμένα μέσα στη βασιλεία της τεχνικής και του θεάματος. Τούτες οι μυθικές (ο όρος χρησιμοποιείται εδώ περιγραφικά και όχι απαξιωτικά) αντιλήψεις γίνονται δεκτές από ανθρώπους ή ομάδες και επηρεάζουν τη συμπεριφορά τους, αφήνουν δηλαδή απτό αποτύπωμα στον φυσικό-κοινωνικό κόσμο.
Η εξερεύνηση έδειξε ότι στις παρυφές της οικουμένης δεν κατοικούν ιπποκένταυροι και κυνοκέφαλοι, ενώ τα μεγαθήρια που στοίχειωναν τους ωκεανούς παλεύουν να μην εξαφανιστούν από την ανθρώπινη αδηφαγία. Όμως φανταζόμαστε πράσινους εξωγήινους και πολύς λόγος γίνεται για την ύπαρξή τους ή μη, παρά την έλλειψη σοβαρών στοιχείων. Η σύγχρονη μεγαλούπολη από την άλλη, με το τεράστιο μέγεθός, την πολιτιστική ετερογένεια και τις μεγάλες ανισότητες που τη διέπουν, γίνεται τοπίο εξερεύνησης και μυθοποίησης, καθώς το περιθώριο δεν βρίσκεται πια στα εξωτερικά όρια της κοινωνίας, αλλά σε χάσματα εντός της. Οι αρχαίες προφητείες συναντούν μία ποπ κουλτούρα η οποία, όταν δεν κατασκευάζει πάνθεα υπερηρώων, έχει απόλυτη εμμονή με το επερχόμενο «τέλος του κόσμου». Η μακρά κρίση του 21ου αιώνα, η οποία, αν δεν επιδεινώνεται, σίγουρα καθίσταται εκθετικά περιπλοκότερη και παραδοξότερη, μοιάζει να ζητά μία έντονη λύση, μία ξεκάθαρη τομή ή την επιστροφή στην απλότητα.
Τούτα τα φαινόμενα δεν συνιστούν απαραίτητα νίκη των δυνάμεων της Παράδοσης. Σίγουρα το ράγισμα του γυάλινου θόλου της νεωτερικότητας αφήνει μεγάλα περιθώρια σε όσους έχουν να προτείνουν ανθρωπολογικές, κοσμολογικές και μεταφυσικές διεξόδους στον εξαντλημένο και αποξενωμένο άνθρωπο – η Εκκλησία βρίσκεται εδώ σε ευνοϊκή θέση. Όμως, καθώς άλλες δυνάμεις πλάθουν τη νέα, τεχνοκρατούμενη πραγματικότητα, μορφές της επαναμάγευσης έχουν ήδη τεθεί στην υπηρεσία της. Ο πανθεϊσμός, η ολιστικότητα, η φυσιολατρεία, η μετενσάρκωση και όλα τα άλλα τρισέγγονα των γνωστικών, εφάπτονται με την παγκοσμιοποίηση, τον πολυπολιτισμό, τη ρευστοποίηση της ανθρώπινης ταυτότητας, την εξάλειψη της ιδιωτικότητας και της ατομικότητας μέσα στην ηλεκτρονική διασύνδεση, τον μετανθρωπισμό. Μαγείες και θεολογίες των τεχνοκρατών και των λαϊκών μαζών, των μελλοντολόγων και των φονταμενταλιστών, του δρόμου και του διαδικτύου, θα συνυπάρχουν για καιρό ακόμα, μέχρι να διαμορφωθεί ένα νέο πολιτισμικό υπόδειγμα ή το τρέχον να περάσει από τη μακροπρόθεσμη φθίση στην κατάρρευση.
Εφημερίδα Ρήξη 164, Ιανουάριος 2021
https://www.antibaro.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου