Αποθησαυρίσματα· η δύναμη της φράσης

»»»  του Σωκράτη Π. ΜάσσιαΔεν είναι λίγες οι φορές που ο καθένας μας, ανάλογα και με τις γνώσεις του, κατά τη διεξαγωγή μιας απλής ή προγραμματισμένης συζήτησης πάνω σε ένα θέμα ή όταν συντάσσει καιαπευθύνει μια επιστολή σε κάποιον ή ακόμα όταν ένας μαθητής γράφει μια έκθεση, έχει οδηγηθεί με άνεση στην ακριβή απόδοση ενός νοήματος ανακαλώντας στη μνήμη του και χρησιμοποιώντας μια παγιωμένη και πολύ ετοιμόλογη φράση και με τον τρόπο αυτό έχει βγεί από γλωσσικά αδιέξοδα και αδυναμίες διάρθρωσης του λόγου. Μιλάμε για φράσεις που έχουν "αλεστεί" στη λαϊκή γλωσσική "μυλόπετρα" και έχουν πλέον παγιωθεί στο γλωσσικό ιδίωμα και χρησιμοποιούνται απ' όλους σχεδόν τους ανθρώπους, ανεξάρτητα και πέρα από το γνωστικό επίπεδο και τον πλούτο γνώσεων που ο καθένας διαθέτει. Θα έλεγα μάλιστα ότι οι φράσεις αυτές χρησιμοποιούνται συχνά από άτομα με χαμηλό δείκτη γνώσεων είτε διότι αδυνατούν να εκφράσουν, να διατυπώσουν και να μεταδώσουν στον συνομιλητή τους το ακριβές νόημα που έχουν στο μυαλό τους είτε γιατί αρέσκονται στις κατά το πλείστον λαϊκές αυτές φράσεις, που τους είναι και περισσότερο προσιτές και ελκυστικές και πιο εύκολα έχουν αποτυπωθεί στο μνημονικό τους. Η ιδιαιτερότητα του επικοινωνιακού τους χαρακτήρα συνίσταται όχι μόνο στην κυριολεκτική τους ιδιότητα και ακριβή νοηματική απόδοση αλλά και στην ελαχιστοποίηση της χρονικής διάρκειας λήψης της απάντησης σε κάποιο ερώτημα ή της διατύπωσης κάποιας σκέψης στο συνομιλητή μας. Είναι μια μορφή "ατάκας" που οδηγεί κατευθείαν και γρήγορα στο επιθυμητό αποτέλεσμα της επικοινωνίας και συνεννόησης. Οι φράσεις αυτές αποτελούνται από σταθερό συνδυασμό λέξεων, συνήθως με χαρακτήρα ιδιωματισμού, το περιεχόμενο του οποίου δεν προκύπτει από τον συνδυασμό των σημασιών των λέξεων που τις αποτελούν, αλλά είναι διαφορετικό. Π.χ. η φράση "σπουδαία τα λάχανα" δεν σημαίνει ότι τα λάχανα - λαχανικά είναι αρίστης ποιότητος, αλλά ότι έχει δοθεί σημασία ή αξία σε πράγμα ή ζήτημα που δεν του αξίζει. Χρησιμοποιείται δε η ανωτέρω φράση και οι άλλες παρόμοιες συνήθως με ειρωνική και αλληγορική διάθεση. Οι περισσότερες από τις φράσεις αυτές είναι παροιμιώδεις και συγκαταλέγονται στον θησαυρό των παροιμιών. Εχει όμως παρατηρηθεί και διαπιστωθεί ότι η χρήση τους από πολλούς ομιλητές και συνομιλητές δεν γίνεται σωστά ή για να ακριβολογούμε δεν χρησιμοποιούνται οι κατάλληλες φράσεις για το νόημα που θέλουμε να μεταδώσουμε με αποτέλεσμα καί να μην επιτυγχάνεται η επιθυμητή επικοινωνία μεταξύ των διαλεγομένων καί να "σκοτώνεται" κυριολεκτικά το νόημα της φράσης. Θα επιχειρήσουμε παρακάτω να σταχυολογήσουμε ένα μικρό μέρος από τον πλούτο αυτών των φράσεων - εκφράσεων που χρησιμοποιούνται συχνά και βρίσκονται σε προτεραιότητα και θα προσπαθήσουμε να δώσουμε την ακριβή σημασία τους, πιστεύοντας ότι με τον τρόπο αυτόν θα συμβάλουμε τόσο στην σωστή εκφορά τους όσο και στην ορθή χρήση τους. Κοντός ψαλμός αλληλούια = η φράση χρησιμοποιείται για υπόθεση που σύντομα θα φανούν τα αποτελέσματά της και δεν μπορούμε με σιγουριά να κάνουμε πρόγνωση. Αμ' έπος αμ΄έργον = πρόκειται για αρχαιοπρεπή φράση και σημαίνει χωρίς καθυστέρηση, αμέσως. Μεταξύ σφύρας και άκμονος (ανάμεσα στο σφυρί και το αμόνι) = λέγεται για κάποιον που αντιμετωπίζει δύσκολες καταστάσεις και δεν μπορεί να απαλλαγεί απ' αυτές. υπό την αίρεση = υπό την προϋπόθεση, με τον όρο. υπό αίρεση = σε εκκρεμότητα. αιχμή του δόρατος = το βασικότερο όπλο μιας στρατηγικής, μιας επιθετικής πολιτικής. Π.χ. Τα κοινοτικά προγράμματα αποτελούν, για την ελληνική οικονομία, την αιχμή του δόρατος. Ο λύκος έχει τ' όνομα κι η αλεπού τη χάρη = λέγεται για κάποιον που επιτυγχάνει περισσότερα με την πονηριά και την πανουργία, παρά με την επιθετικότητα και τη δύναμη. άλλα λόγια ν' αγαπιόμαστε = όταν υπάρχει ασυνεννοησία ή όταν κάποιος αποφεύγει να πάρει θέση για το θέμα που συζητείται. την ανάγκη φιλοτιμίαν ποιούμενος = προθυμοποιούμαι να κάνω κάτι το οποίο είμαι υποχρεωμένος να κάνω. ο σκοπός αγιάζει τα μέσα = για να δικαιολογηθούν παράνομες και κατακριτέες πράξεις που επιτελούνται για την επίτευξη ιερού ή υψηλού στόχου. πνέω τα λοίσθια = βρίσκομαι στα τελευταία μου. ομφάλιος λώρος = κάθε μορφής σύνδεσμος με πρόσωπα και πράγματα από τα οποία δεν μπορούμε να αποκοπούμε. πέφτουν οι μάσκες = αποκαλύπτονται οι πραγματικές προθέσεις κάποιου. παρά θιν' αλός = στη θάλασσα, στην παραλία. εν κτυπτώ και παραβύστω = κρυφά και μυστικά. θέατρο του παραλόγου = κάθε κατάσταση παραλογισμού. απέχω παρασάγγας = έχω τεράστια διαφορά σε κάτι από κάποιον άλλον. οι παροικούντες την Ιερουσαλήμ = λέγεται για πρόσωπα που βρίσκονται στο κέντρο των εξελίξεων και έχουν προσωπική αντίληψη των γεγονότων. αντί πινακίου φακής = με ευτελές αντάλλαγμα. Π.χ. τους βρήκαν στην ανάγκη και αγόρασαν την επιχείρηση αντί πινακίου φακής. δύο μέτρα και δύο σταθμά = για περιπτώσεις που δεν εφαρμόζεται αμερόληπτη και δίκαιη μεταχείρηση. πνέω μένεα = είμαι έντονα εξοργισμένος με κάποιον. επί ξυρού ακμής = στην κόψη του ξυραφιού, στο κρίσιμο σημείο μιας κατάστασης ή ενέργειας. περί όνου σκιάς = λέγεται για θέμα ανάξιου λόγου. όνειρο θερινής νυκτός = κάτι που δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί. ή στραβός είν' ο γιαλός ή στραβά αρμενίζουμε = λέγεται ειρωνικά για να δηλωθεί πως για κάτι που δεν πάει καλά προφανώς φταίμε οι ίδιοι. σφάξε με, αγά μου, ν' αγιάσω = λέγεται στις περιπτώσει που κάποιοι δείχνουν παθητική στάση απέναντι σε εχθρικές προκλήσεις και παραιτούνται από κάθε προσπάθεια αντίστασης. τηρώ σιγήν ιχθύος = δεν παίρνω θέση για κάτι, αποφεύγω να σχολιάσω. με σημαδεμένη τράπουλα = όταν δεν τηρούνται οι κανόνες της αμεροληψίας και της δικαιοσύνης και το αποτέλεσμα είναι προκαθορισμένο. σημείο τριβής = για περιπτώσεις όπου υπάρχει έντονη αντιπαράθεση και αδυναμία σύγκλισης απόψεων. εκ των ων ουκ άνευ = απολύτως απαραίτητη και αναγκαία προϋπόθεση. άνθρακες ο θησαυρός = για να δηλωθεί διάψευση προσδοκιών. ανοιχτοί λογαριασμοί = εκκρεμότητες (συνήθως έριδες) που δεν έχουν τελειώσει. έχω τραχανά απλωμένο = έχω κάνει τη δουλειά μου και διαφορώ. εξ απορρήτων = ο μυστικοσύμβουλος. αυθωρεί και παραχρήμα = αμέσως, χωρίς καμμία καθυστέρηση. αχίλλειος πτέρνα = το τρωτό, το αδύνατο σημείο κάποιου. πίσω έχει η αχλάδα την ουρά = λέγεται για προειδοποιήση ότι στο τέλος θα φανούν τα άσχημα αποτελέσματα. ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον βαλέτω = λέγεται στις περιπτώσεις που κάποιος κατηγορεί τους άλλους, χωρίς να αναλογίζεται και τη δική του ευθύνη. μετά βδελυγμίας = όταν εκδηλώνουμε το αίσθημα της ηθικής αποστροφής για κάτι ψυχρό και αηδιαστικό. βίος και πολιτεία = λέγεται για κάποιον που έχει πολυπαθή ή περιπετειώδη ζωή. τα μεταξωτά βρακιά θέλουν και επιδέξιους κώλους = λέγεται για κάποιον που, ενώ θέλει πολυτελή ή δύσκολα πράγματα, δεν έχει τη διάθεση ή την ικανότητα να υποστεί το ανάλογο κόστος. πετάω το γάντι = προκαλώ, απαιτώ απάντηση, εξήγηση. το γινάτι βγάζει μάτι = το πείσμα μπορεί να πλήξει τον ίδιο τον ισχυρογνώμονα. γκρίζα διαφήμιση = όταν ένα προϊόν διαφημίζεται όχι στον προβλεπόμενο χρόνο και τόπο. έπεα πτερόεντα = λόγια χωρίς ιδιαίτερη βαρύτητα. προς επίρρωσιν = προς ενίσχυση. όποιος βαριέται να ζημώσει, πέντε μέρες κοσκινίζει = αυτός που αποφεύγει την εργασία και προβάλλει συνεχώς δικαιολογίες. αρχή της ήσσονος προσπαθείας = λέγεται για εκείνους που καταβάλλουν πολύ μικρή προσπάθεια προκειμένου να επιτύχουν κάτι. ψαρεύω σε θολά νερά = αναμειγνύομαι σε ύποπτες καταστάσεις. εξιλαστήριο θύμα = όταν δεν λογοδοτεί ο πραγματικός ένοχος αλλά κάποιος άλλος που είναι εντελώς αθώος ή βαρύνεται ελάχιστα. διαρρηγνύω τα ιμάτιά μου = διαμαρτύρομαι έντονα και υποστηρίζω ότι είμαι αθώος. Συχνά λέγεται ειρωνικά για κάποιον που παριστάνει τον αθώο. κεραυνός εν αιθρία = λέγεται σε απροσδόκητα και εντυπωσιακά γεγονότα. κίτρινος τύπος = η προκλητική προβολή και παρουσίαση στον τύπο θεμάτων που εξάπτουν την περιέργεια του κοινού. κομίζω γλαύκας εις τα Αθήνας = παρουσιάζω ως καινούργιο ή πρωτοποριακό κάτι που είναι ήδη γνωστό. παίζω εν ου παικτοίς = αντιμετωπίζω χωρίς σοβαρότητα κάτι που απαιτεί σοβαρή αντιμετώπιση. ου παντός πλειν ες Κόρινθον = δεν είναι όλοι ικανοί για ένα δύσκολο στόχο. ο κουτσός με το 'να πόδι δίνει μία και πάει στην πόλη = τα πάντα γίνονται και τίποτα δεν αποκλείεται. ο κύβος ερρίφθη = λέγεται για κάτι που έχει κριθεί οριστικά και αμετάκλητα. τα άγια τοις κυσί (τα άγια στος σκύλους) = όταν εμπιστευόμαστε την προστασία και τήρηση των κανόνων του δικαίου και των αξιών σε ανάξια πρόσωπα. ανακρούω πρύμναν = υποχωρώ. δρυός πεσούσης πας ανηρ ξυλεύεται = όταν χάσει κάποιος τη δύναμή του κάποιοι τρέχουν να εκμεταλλευτούν την ευκαιρία εις βάρος του πέμπτη φάλαγγα = κάθε άτομο ή ομάδα ατόμων με διαβρωτική και υπονομευτική δράση και διάθεση. φαντάσματα του παρελθόντος = οτιδήποτε δυσάρεστο προέρχεται από το παρελθόν. το αβγό του φιδιού = οτιδήποτε ευνοεί ή σχετίζεται με την ανάπτυξη του νεοναζισμού. ξεπλένω βρώμικο χρήμα = χρησιμοποιώ νόμιμους τρόπους για να εμφανίσω ως νόμιμα τα κέρδη από παράνομη δραστηριότητα. ώδινεν όρος και έτεκε μυν (κοιλοπόνησε το βουνό και γέννησε ποντίκι) = λέγεται για εντυπωσιακές προσπάθειες που καταλήγουν σε ασήμαντο αποτέλεσμα. από την εφημερίδα της Ηλείας "Πατρίς" εκφράσεις της Νεοελληνικής στα αρχαία κείμενα 01. αετόν ίπτασθαι διδάσκεις; (Μαθαίνεις τον αετό να πετά;) 02. Δελφίνα νήχεσθαι διδάσκεις; (Μαθαίνεις κολύμπι στο δελφίνι;) 03. Αιγιαλω λαλείς; (Μιλάς στο γιαλό;) 04. άνεμον διώκεις; (Κυνηγάς τον άνεμο;) 05. ανέμω διαλέγης; (Μιλάς με τον άνεμο;) 06. Δικτύω άνεμον θηράς; (Κυνηγάς με απόχη τον άνεμο;) 07. Εις ύδωρ γράφεις; (Γράφεις στο νερό;) 08. Ελαίω πυρ σβεννύεις; (Σβήνεις με λάδι τη φωτιά;) 09. Θάλασσαν αντλείς; (Αντλείς τη θάλασσα;) 10. Κοσκίνω ύδωρ φέρεις; (Μεταφέρεις νερό με κόσκινο;) 11. Κωφού κτυπάς θύραν; (Στου κουφού την πόρτα χτυπάς;) 12. Τράγον άμέλγεις; (Αρμέγεις τράγο;) 13. Τυφλώ κάτοπτρον χαρίζη; (Κάνεις δώρο σε τυφλό καθρέφτη;) 14. Φαλακρώ κτένας δανείζεις; (Δανείζεις χτένα σε φαλακρό;) 15. Ωόν τίλλεις; (Μαδάς το αυγό;) από το "Συμπόσιο" και τον "Φαίδρο" του Πλάτωνος 16. Τα ωά ταίς θριξίν! ~ Το έκοψε στην τρίχα! 17. Αεί όμοιος ει! ~ Πάντα ο ίδιος είσαι! 18. Μαίνομαι και παραπαίω! ~ Είμαι τρελλός και παλαβός! 19. Οίχεται αποπτάμενος ~ Φεύγει πετώντας. 20. Ω 'γαθέ, όρα τι ποιείς! ~ Καλέ, κύττα τι κάνεις! 21. Χαιρέτω δη ~ Χαιρέτα το! 22. Είεν δη ~ Ας είναι λοιπόν! 23. Ως έπος ειπείν ~ Που λέει ο λόγος. 24. ώχετ' απιών ~ Πήγε να φύγει. 25. Τουτί τι ήν; ~ Τι είν' τούτο;(!) 26. Ουκ αφέξεταί μου τω χείρε ~ Δε το γλυτώνω το ξύλο. 27. Και τι δει λέγειν ~ Και που να στα λέω! 28. Τι εστι το πράγμα; ~ Που το πάει το πράγμα; 29. Οίνος... και παίδων ην αληθής ~ Από παιδί κι από κρασί μαθαίνεις την αλήθεια! 30. Μεταξύ των λόγων ~ Πάνω στην κουβέντα. 31. Τι σοι φαίνεται; ~ Πώς σου φαίνεται; 32. Παύσαι προς με καλλωπιζόμενος ~ Πάψε να μου κουνιέσαι. 33. Αν ης ος ει, λέγε θαρρών ~ Αν είσαι αυτός που είσαι, λέγε θαρρετά. 34. Δος μοι έτι πρόφρων και μοι τεόν ούνομα ειπέ αυτίκα νυν, ίνα τοι δω ξείνιον, ω κε συ χαίρης! [Κι ακόμα δός μου πρόθυμα και πες μου τ' όνομά σου τώρα ευθύς, γιά να σου δώσω δώρημα που σύ θα το χαρείς! ] ~ Να ζήσης καβαλάρη μου, γιά πες μου τ' όνομά σου, και χάρισμα βασιλικό θα κάνω τσ' αφεδιάς σου! (δημ. τραγούδι) http://abnet.agrino.org/htmls/E/E013.htm