της Μαίρης Μαργαρίτης
Το έπος του Γκίλγκαμες είναι το πρώτο αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και ανάγεται στην Ασσυρο-Βαβυλωνιακή φιλολογία. Πρόκειται για μια συλλογή θρύλων και ποιημάτων των Σουμερίων για τον ήρωα Γκίλγκαμες. Ο Γκίλγκαμες υπήρξε ιστορικό πρόσωπο και ήταν βασιλιάς της Ουρούκ, μιας αρχαίας πόλης των Σουμερίων κι αργότερα της Βαβυλωνίας ανατολικά του ποταμού Ευφράτη, γύρω στα 2500 π.Χ. Στην αρχή του έπους αναφέρεται πως ο ίδιος ο Γκίλγκαμες που υπήρξε σοφός άνθρωπος και γνώριζε τα πάντα, αφηγήθηκε την ιστορία του γράφοντάς την σε μια πέτρα όταν γύρισε στην πόλη του μετά τις περιπέτειες που πέρασε. Αυτό το γεγονός τον καθιστά όχι μόνο τον πρώτο ήρωα λογοτεχνικού έργου αλλά και τον πρώτο συγγραφέα.
Το έπος του Γκίλγκαμες υπήρξε ένα αγαπημένο λογοτεχνικό έργο στην αρχαία Εγγύς Ανατολή. Πρέπει να γράφτηκε τον 12 αι. π.Χ. και διαδόθηκε στην Ανατολή, στη Μεσοποταμία, στη δυτική Περσία, στις ακτές της Μεσογείου και αλλού. Οι ιστορίες κυκλοφόρησαν πρώτα προφορικά και έπειτα καταγράφτηκαν σε σφηνοειδή γραφή καθώς οι λαοί αυτοί είχαν αναπτύξει ήδη από τότε τον γραπτό λόγο. Έπειτα ξαφνικά το έργο εξαφανίστηκε. Οι ειδικοί λένε πως αυτό οφείλεται στο γεγονός πως γύρω στα 300 ή 200 π.Χ.έπαψε να χρησιμοποιείται η σφηνοειδής γραφή και οι επόμενες γενιές δεν ήξεραν να τη χρησιμοποιήσουν ούτε να διαβάσουν τα κείμενα. Έτσι, το έπος του Γκίλγκαμες βρισκόταν σε αφάνεια για περίπου δυο χιλιάδες χρόνια ώσπου ανακαλύφθηκε εκ νέου. Το ανακάλυψε μια ομάδα εξερευνητών, αρχαιολόγων ή και επιδρομέων, τον 19ο αιώνα. Είχε διασωθεί επειδή ήταν γραμμένο σε πήλινες πλάκες που είναι ανθεκτικές.
Η υπόθεση του έπους
Το έπος έχει ως κεντρικό ήρωα τον βασιλιά Γκίλγκαμες, αν και στο μεγαλύτερο μέρος του έργου ταξιδεύει και πολεμά μαζί με τον Ενκιντού, έναν αγριάνθρωπο που εξημερώνεται και γίνεται φίλος του βασιλιά. Στην αρχή τα δυο πρόσωπα παρουσιάζονται χωριστά. Το πρώτο επεισόδιο αφορά τον Ενκιντού που ζει μαζί με τα άγρια ζώα στο δάσος και αποφεύγει τους ανθρώπους ενώ το σώμα του είναι καλυμμένο με τρίχες. Επειδή οι άνθρωποι νιώθουν να απειλούνται από την παρουσία του, στέλνουν μια πόρνη να τον αποπλανήσει. Λόγω του ότι έχει συναναστραφεί με ανθρώπινο ον, τα ζώα δεν τον δέχονται πια στο δάσος και έτσι αναγκάζεται να καταφύγει στους ανθρώπους. Η εξημέρωση του Ενκιντού παραπέμπει σαφώς στην κατάκτηση της φύσης από τον άνθρωπο ενώ αυτή η διάσταση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος διατρέχει όλο το έργο.
Από την άλλη έχουμε τον Γκίλγκαμες που είναι ένας βασιλιάς με παρεκκλίνουσα συμπεριφορά. Απαγάγει και βιάζει τις γυναίκες της Ουρούκ τη νύχτα του γάμου τους, υπερφορολογεί τους κατοίκους και εξαναγκάζει τους νέους άνδρες να χτίσουν ένα μεγάλο τείχος γύρω από την πόλη. Επειδή ο βασιλιάς θεωρούνταν θεός τα χρόνια εκείνα, οι αντιδράσεις του λαού απέναντι στην προβληματική συμπεριφορά του ήταν πολύ ήπιες.
Οι δυο ήρωες συναντιούνται σε ένα σημείο της ιστορίας για να αναμετρηθούν αλλά από αντίπαλοι και εχθροί καταλήγουν φίλοι. Από εκεί και μετά αντιμετωπίζουν μαζί τους κινδύνους μέχρι τον θάνατο του Ενκιντού. Οι θεοί αποφασίζουν να τιμωρήσουν τον Ενκιντού για τον θάνατο του Ταύρου των Ουρανών. Έτσι, εκείνος αρρωσταίνει και πεθαίνει. Ο Γκίλγκαμες θρηνεί για το χαμό του φίλου του μένοντας επτά μέρες και επτά νύχτες πάνω από το νεκρό του σώμα.
Ο Μεγάλος Κατακλυσμός
Μετά τον θάνατο του Ενκιντού ο Γκίλγαμες ταξιδεύει μέσα από επικίνδυνα μονοπάτια για να συναντήσει τον Ουτναπιστίμ και τη γυναίκα του, τους μόνους ανθρώπους που γλίτωσαν από το Μεγάλο Κατακλυσμό και τους δόθηκε η αθανασία από τους θεούς. Ο Γκίλγκαμες προσπαθεί αλλά αποτυγχάνει να κερδίσει την αθανασία του και επιστρέφει στην Ουρούκ συνειδητοποιώντας πως οι άνθρωποι αποκτούν την αθανασία μόνο με τον πολιτισμό και με τα δημιουργήματα τους.
Ένα βασικό επεισόδιο του έπους, λοιπόν, είναι ο Κατακλυσμός. Πρόκειται άλλωστε για το πρώτο τμήμα που μεταφράστηκε το 1876 από τις πλάκες με τη σφηνοειδή γραφή καθώς ήταν η πιο γνωστή ιστορία αφού την ήξεραν οι άνθρωποι από τη Βίβλο. Στο έπος του Γκίλγκαμες υπάρχει μια αρχαιότερη εκδοχή της. Η αιτία του Κατακλυσμού είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι αναπαράγονται πολύ γρήγορα , κάνουν φασαρία και δεν αφήνουν τους θεούς να κοιμηθούν. Γι’ αυτό και εκείνοι στέλνουν την πλημμύρα. Στο έπος του Γκίλγκαμες δεν είναι ηθικό το ζήτημα αλλά περισσότερο οικολογικό δηλαδή υπερπληθυσμός και ηχορύπανση.
Η ιστορία με τον Κατακλυσμό ελάχιστη σχέση έχει με την κεντρική ιστορία. Υπήρχε μια παλιά λογοτεχνική παράδοση στην Εγγύς Ανατολή για εγκιβωτισμένες ιστορίες πολύ πριν το έπος, που υιοθέτησε και το έπος. Εξάλλου η ιστορία του Κατακλυσμού ανάγει το έπος του Γκίλγκαμες σε ιστορία της ανθρωπότητας. Φαίνεται σαν να αποτελεί ο Κατακλυσμός το μεταίχμιο ανάμεσα σε μια προηγούμενη μυθική περίοδο ζωής των ανθρώπων όπου τα πάντα ήταν πιθανά ακόμη και να γίνει κανείς αθάνατος ή να κοιμηθεί με μια θεά και τη σημερινή ανθρώπινη ζωή. Όταν ο Γκίλγκαμες επισκεφτεί τον Ουτναπιστίμ, ο κόσμος της ιστορίας συναντά τον κόσμο του μύθου.
Οι θεοί στο έπος του Γκίλγκαμες
Οι θεοί και στο έπος του Γκίλγκαμες, όπως και στον Όμηρο, αλληλεπιδρούν με τους ανθρώπους, αγαπούν, θυμώνουν, ζηλεύουν, ερωτεύεται ο ένας τον άλλο, αποπλανεί ο ένας τον άλλο, εξαπατά ή απειλεί. Όμως ο κόσμος των θεών διαχωρίζεται με σαφήνεια από τον κόσμο των ανθρώπων. Τα όνειρα βοηθούν τους ανθρώπους να επικοινωνήσουν με τους θεούς, να ερμηνεύσουν τα σημάδια τους, μια έννοια που είναι άγνωστη στη σημερινή εποχή.
Ο Γκίλγκαμες δεν υποκύπτει στη γοητεία της θεάς Ιστάρ-Ινάννα, κόρης του θεού Άνου. Η θεά ζητάει από τον πατέρα της να στείλει τον Ταύρο του Ουρανού για εκδίκηση, τον οποίο και καταφέρνουν να σκοτώσουν ο Γκίλγκαμες κι ο Ενκιντού. Όμως αργότερα οι θεοί τιμωρούν με θάνατο τον Ενκιντού γι’ αυτή του την πράξη και βυθίζουν στο πένθος τον Γκίλγκαμες. Χαρακτηριστική είναι η αλαζονεία του βασιλιά απέναντι στον έρωτα της θεάς, η οποία πηγάζει από το γεγονός ότι και ο ίδιος είναι κατά τα δυο τρίτα θεός.
Το έπος του Γκίλγκαμες και τα Ομηρικά Έπη
Όσον αφορά τα κοινά τους σημεία μπορούμε να σημειώσουμε τα ακόλουθα:
- Η επανάληψη όχι μόνο στίχων αλλά και ολόκληρων αποσπασμάτων : Αυτό είχε να κάνει κυρίως με το γεγονός ότι τα ποιήματα αυτά προορίζονταν για να απαγγελθούν και να ακουστούν από το κοινό και όχι να διαβαστούν. Οπότε το κοινό δεν μπορούσε να ελέγξει τις επαναλήψεις, οι οποίες ήταν χρήσιμες στο να παρατείνουν τον χρόνο της απαγγελίας.
- Ο ήρωας είναι άνδρας και συνήθως έχει θεϊκές ιδιότητες όπως ο Αχιλλέας και ο Γκίλγκαμες.
- Οι ήρωες κάνουν ένα μεγάλο ταξίδι που τους προξενεί δεινά και θλίψη και επιπλέον επιφέρει αλλαγές στη συμπεριφορά και τη στάση ζωής τους, όπως ο Γκίλγκαμες και ο Οδυσσέας.
- Το θέμα της φιλίας ανάμεσα σε δυο άνδρες που πολεμούν μαζί, όπως ζευγάρια φίλων Γκίλγκαμες-Ενκιντού, Αχιλλέας-Πάτροκλος και το μοτίβο της απώλειας του ενός φίλου.
- Οι καταβάσεις: Στο έπος του Γκίλγκαμες περιγράφεται η πρώτη κατάβαση στην παγκόσμια λογοτεχνία δηλαδή το ταξίδι ενός ζωντανού στον κόσμο των νεκρών. Και στη Οδύσσεια ο Οδυσσέας κατεβαίνει στον Κάτω Κόσμο για να συνομιλήσει με συγγενείς του.
- Μπορούμε να σημειώσουμε την ύπαρξη πολιτικής κρίσης και στις τρεις περιπτώσεις: Ο Γκίλγκαμες είναι ένας βασιλιάς με απολυταρχική εξουσία και ο λαός του είναι δυσαρεστημένος, ο Οδυσσέας απουσιάζει από τη Ιθάκη και υπάρχει κενό εξουσίας και ανταγωνισμός διαδόχων ενώ η Ιλιάδα ξεκινά με τον έντονο διαπληκτισμό του πρώτου ήρωα, Αχιλλέα, με τον αρχιστράτηγο Αγαμέμνονα.
Διαφορές του έπους του Γκίλγκαμες με τα Ομηρικά Έπη
- Καταρχάς, το έπος του Γκίλγκαμες εμφανίζει πολλά κενά σε αντίθεση με τα Ομηρικά έπη που είναι ιδιαιτέρως επεξεργασμένα στη σύνθεσή τους.
- Το έπος του Γκίλγκαμες είναι πολύ πιο σύντομο και λιγότερο σύνθετο από τα ομηρικά έπη. Πρέπει να ήταν στο σύνολό του περίπου 3000 γραμμές από τις οποίες διασώζονται οι 2000. Δηλαδή 50 – 60 σελίδες ενώ τα ομηρικά έπη είναι περίπου 300 σελίδες έκταση το καθένα.
- Στα Ομηρικά έπη ο αφηγητής επικαλείται τη Μούσα για να αφηγηθεί την ιστορία ενώ στο Γκίλγκαμες ο αφηγητής αναφέρει το όνομα του ίδιου του ήρωα που έχει γράψει ο ίδιος την ιστορία του και περιγράφει το μεγαλείο του. Στην ανατολίτικη λογοτεχνία δεν υπάρχει επίκληση στη Μούσα για έμπνευση. Πάντως και στο Γκίλγκαμες και στα Ομηρικά έπη απ΄την αρχή γίνεται μνεία στον βασικό πρωταγωνιστή, στον Οδυσσέα, στον Αχιλλέα και στον Γκίλγκαμες. Στα Ομηρικά έπη όμως αποφεύγεται να ειπωθεί το όνομα του ήρωα από τους πρώτους στίχους.Ο ήρωας βασιλιάς Γκίλγκαμες
Σύγκριση του ήρωα Γκίλγκαμες με τον ήρωα Οδυσσέα
Ο Γκίλγκαμες ήταν ο βασιλιάς της Ουρούκ, μιας μεγάλης πόλης στη Μεσοποταμία, κατά τα δυο τρίτα θεός και το ένα τρίτο άνθρωπος και κυβερνούσε με απολυταρχικό τρόπο. Σωματικά ήταν πολύ δυνατός, όμορφος, θαρραλέος και περήφανος. Λύνει τα προβλήματα με τη βία και είναι πιστός φίλος του Ενκιντού. Επιθυμεί την αθανασία αλλά τελικά πείθεται πως αυτή ανήκει μόνο στους θεούς. Μαθαίνει από τα λάθη του, αλλάζει στάση ζωής μετά την περιπέτειά του και παύει να είναι αλαζόνας
Ο Οδυσσέας ήταν βασιλιάς τη Ιθάκης και Τρωικός ήρωας που προσπαθεί να επιστρέψει σπίτι του μετά τον πόλεμο. Προσβάλλει τον θεό Ποσειδώνα και αντιμετωπίζει τις συνέπειες. Είναι έξυπνος και κερδίζει αυτό που επιθυμεί με ραδιουργίες. Είναι επίσης περήφανος και αγαπά τη δόξα. Παραμένει πιστός στους συντρόφους του. Είναι θνητός και δεν επιθυμεί την αθανασία. Μετά το τέλος της περιπέτειάς του αλλάζει στάση ζωής και μαθαίνει να αποφεύγει τους πειρασμούς.
Εν κατακλείδι, οι ειδικοί λένε πως οι αρχαίοι Έλληνες ήταν γνώστες της ανατολίτικης λογοτεχνίας αλλά τη υιοθέτησαν προσαρμόζοντας την στη δική τους εποχή και στο δικό τους πολιτισμικό πλαίσιο. Γιατί όταν η λογοτεχνία ταξιδεύει έξω από τον χώρο και τον χρόνο που δημιουργήθηκε, τότε αποκτά ένα νέο περιεχόμενο. Το αρχαίο έπος γράφτηκε για να εξυμνήσει ηρωϊκά κατορθώματα τόσο της πολεμικής όσο και της ειρηνικής ζωής. Γι’ αυτό κεντρική αξία του καταλήγει να είναι πάντα η ανθρωπιά.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- «Το έπος του Γκίλγκαμες» / μετάφραση Αύρα Ward. – 2η έκδ. – Αθήνα : Ιστός, 2001
- HarvardX:HUM12x Masterpieces of World Literature
- https://courses.edx.org/courses/course-v1:HarvardX+HUM12x+1T2017/course/
- Michaux Gil, (2003) «Gilgamesh and Homer: a comparative study of motif sets, distinctions and similarities», (Translated from Dutch by Bert Cruysweegs ),Máthesis nº 12 (2003)
- «Προλεγόμενα στο Ομηρικό ζήτημα» στο «Όμηρος. Οδύσσεια» επιμέλεια σειράς Γιάννης Κορδάτος· μετάφραση Ζήσιμος Σιδέρης. – Αθήνα : Δαίδαλος Ι. Ζαχαρόπουλος (Βιβλιοθήκη Αρχαίων Συγγραφέων · 10)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου