Ἐλήλυθεν ἡ Νηστεία, ἡ μήτηρ τῆς σωφροσύνης…

 Posted on 4 Μαρτίου, 2025

Κωφίδης Ευάγγελος

Ἐλήλυθεν ἡ Νηστεία, ἡ μήτηρ τῆς σωφροσύνης, ἡ κατήγορος τῆς ἁμαρτίας, καὶ συνήγορος τῆς μετανοίας, ἡ πολιτεία τῶν Ἀγγέλων, καὶ σωτηρία τῶν ἀνθρώπων, οἱ πιστοὶ ἀνακράξωμεν· ὁ Θεὸς ἐλέησον ἡμᾶς. (Ἀπόστιχα, Τριῳδίου, Ἦχος πλ. α’)

Η Εκκλησία, ως πνευματική μητέρα, προτρέπει τους πιστούς να εισέλθουν στην περίοδο της Σαρακοστής μέσα από τον υμνικό απόστιχο: «Έφτασε η Νηστεία, η μητέρα της σωφροσύνης…». Αυτός ο ύμνος, γεμάτος θεολογικά σύμβολα και πνευματικές διδασκαλίες, αποκαλύπτει την πολυδιάστατη σημασία της νηστείας ως μυστήριο της θείας οικονομίας, που συνδέει τον άνθρωπο με τον Θεό, την εσωτερική μετάνοια και την αγγελική πολιτεία. 

Η νηστεία χαρακτηρίζεται «μητέρα της σωφροσύνης», επειδή, σύμφωνα με τους Πατέρες της Εκκλησίας, γεννά και τρέφει την αγνότητα της ψυχής. Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι «η νηστεία είναι αήττητο όπλο εναντίον των παθών». Μέσω της εγκράτειας, ο πιστός υποτάσσει το σώμα στο πνεύμα, επιδιώκοντας να ελευθερωθεί από τη δουλεία της σαρκός (Ρωμ. 8:13: «εἰ γὰρ κατὰ σάρκα ζῆτε, μέλλετε ἀποθνήσκειν· εἰ δὲ Πνεύματι τὰς πράξεις τοῦ σώματος θανατοῦτε, ζήσεσθε»). Η σωφροσύνη δεν είναι απλά αποχή από τροφές, αλλά πνευματική αγρυπνία που μεταμορφώνει όλη την ύπαρξη του ανθρώπου σε ναό του Αγίου Πνεύματος. 

Η νηστεία «καταγγέλλει» την αμαρτία, αποκαλύπτοντας τα κρυφά της καρδιάς. Όπως το φως φανερώνει τα κρυμμένα, έτσι και η άσκηση της νηστείας εκθέτει τα πάθη και τις αδυναμίες μας (Ψαλμός 138:23-24: «Διερεύνησέ με, Θεέ, και μάθε την καρδιά μου· δοκίμασέ με και γνώρισε τις σκέψεις μου. 24 Δες αν ακολουθώ ένα δρόμο άνομο· κι οδήγησέ με στης αιώνιας ζωής το δρόμο»). Ταυτόχρονα, όμως, είναι «συνήγορος της μετάνοιας»: Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς διδάσκει ότι η νηστεία, μαζί με την προσευχή, ανοίγει την καρδιά στη χάρη του Θεού, μετατρέποντας την καταδίκη σε ελπίδα. Η μετάνοια δεν είναι αίσθημα τύψης, αλλά μεταστροφή της σκέψης («μετάνοια») που οδηγεί στη θεϊκή αγκαλιά. 

Η νηστεία ανυψώνει τον άνθρωπο στην «πολιτεία των αγγέλων». Όπως οι άγγελοι λατρεύουν αδιάκοπα τον Θεό χωρίς σωματικές ανάγκες (Ψαλμός 102:20-21: «εὐλογεῖτε τὸν Κύριον, πάντες οἱ ἄγγελοι αὐτοῦ, δυνατοὶ ἰσχύϊ ποιοῦντες τὸν λόγον αὐτοῦ τοῦ ἀκοῦσαι τῆς φωνῆς τῶν λόγων αὐτοῦ 21 εὐλογεῖτε τὸν Κύριον, πᾶσαι αἱ δυνάμεις αὐτοῦ, λειτουργοὶ αὐτοῦ οἱ ποιοῦντες τὸ θέλημα αὐτοῦ·»), έτσι και ο νηστεύων, μέσω της άσκησης, συμμετέχει σε ένα προοίμιο της Βασιλείας των Ουρανών. Ο Άγιος Βασίλειος ο Μέγας τονίζει: «Η νηστεία και η αγρυπνία μιμούνται την αγγελική ζωή». Αυτή η κοινωνία με τις ασώματες δυνάμεις θυμίζει την αρχική κλήση του ανθρώπου: να είναι «σύνθρονος των αγγέλων» στη δόξα του Θεού. 

Τέλος, η νηστεία ονομάστηκε «σωτηρία των ανθρώπων», γιατί συμβάλλει στη θέωσή τους. Ο άνθρωπος, μέσω της αποχής και της προσευχής, καθαρίζεται όπως ο χρυσός στη φωτιά (Παροιμίες 17:3: «ὥσπερ δοκιμάζεται ἐν καμίνῳ ἄργυρος καὶ χρυσός, οὕτως ἐκλεκταὶ καρδίαι παρὰ Κυρίῳ»), ετοιμαζόμενος να δεχτεί τη χάρη της Ανάστασης. 

Γιατί λοιπόν η νηστεία ονομάστηκε «σωτηρία»; 
Ο όρος «σωτηρία» εδώ δεν αναφέρεται στην απόλυτη λύτρωση (που προέρχεται μόνο από τον Ιησού Χριστό), αλλά στην πνευματική πρόοδο και την προετοιμασία για να δεχτούμε τη χάρη. 

– Ο Κύριος μας Ιησούς Χριστός είπε: «Αυτό το δαιμόνιο δεν βγαίνει παρά μόνο με προσευχή και νηστεία» (Ματθ. 17:21 :τοῦτο δὲ τὸ γένος οὐκ ἐκπορεύεται εἰ μὴ ἐν προσευχῇ καὶ νηστείᾳ). Η νηστεία εδώ είναι όπλο για να νικήσουμε το κακό, όχι η πηγή της σωτηρίας. 
– Ο Απόστολος Παύλος γράφει: «Αν ζείτε σύμφωνα με τη σάρκα, θα πεθάνετε. Αν όμως με το Πνεύμα θανατώνετε τις πράξεις του σώματος, θα ζήσετε» (Ρωμ. 8:13 :  εἰ γὰρ κατὰ σάρκα ζῆτε, μέλλετε ἀποθνήσκειν· εἰ δὲ Πνεύματι τὰς πράξεις τοῦ σώματος θανατοῦτε, ζήσεσθε). Η νηστεία βοηθά στην «θανάτωση» των παθών, που εμποδίζουν τη σωτηρία. 

Το απόστιχο «Έφτασε η Νηστεία… σωτηρία των ανθρώπων» δίνει έμφαση στη συμβολική σύνδεση νηστείας και σωτηρίας, με την έννοια ότι: 
– Η νηστεία καθαρίζει την καρδιά («Μακάριοι οι καθαροί την καρδιά, γιατί εκείνοι θα δουν τον Θεό» – Ματθ. 5:8 : μακάριοι οἱ καθαροί τῇ καρδίᾳ, ὅτι αὐτοὶ τὸν Θεὸν ὄψονται.) και την κάνει ικανή να δεχτεί το φως του Χριστού. 
– Είναι συνήγορος της μετάνοιας, βοηθώντας τον άνθρωπο να αναγνωρίσει την αμαρτία του και να επιστρέψει στον Θεό. 
– Μέσω της αυτοκυριαρχίας, ο πιστός ελευθερώνεται από τη δουλεία της σαρκός και γίνεται «σύντροφος των αγγέλων», πλησιάζοντας τη θεία δόξα. 

Όσιος Ιωάννης της Κλίμακος: 
«Η νηστεία είναι τροφή για την ψυχή. Όσοι την περιφρονούν, γίνονται τροφή των παθών» (Κλίμαξ, Βήμα 14:31 :  Ἡ νηστεία εἶναι βία φύσεως καὶ περιτομὴ τῶν ἡδονῶν τοῦ λάρυγγος, ἐκτομὴ τῆς σαρκικῆς πυρώσεως, ἐκκοπὴ τῶν πονηρῶν λογισμῶν, ἀπελευθέρωσις ἀπὸ μολυσμοὺς ὀνείρων, καθαρότης προσευχῆς, φωτισμὸς τῆς ψυχῆς, διαφύλαξις τοῦ νοῦ, διάλυσις τῆς πωρώσεως, θύρα τῆς κατανύξεως, ταπεινὸς στεναγμός, χαρούμενη συντριβή, σταμάτημα τῆς πολυλογίας, ἀφορμὴ ἡσυχίας, φρουρὸς τῆς ὑπακοῆς, ἐλαφρότης τοῦ ὕπνου, ὑγεία τοῦ σώματος, πρόξενος τῆς ἀπαθείας, ἄφεσις τῶν ἁμαρτημάτων, θύρα καὶ ἀπόλαυσις τοῦ παραδείσου). 

Άγιος Βασίλειος ο Μέγας: 
«Η νηστεία είναι φάρμακο για την αμαρτία, φυλακή για τα πάθη, πύλη του παραδείσου» (Ομιλία για τη Νηστεία). 

Η χρήση του όρου «σωτηρία» στον ύμνο δεν πρέπει να λαμβάνεται κυριολεκτικά, αλλά ως εικόνα που δείχνει τη κεντρική θέση της νηστείας στην πνευματική ζωή. Η σωτηρία είναι δώρο του Θεού, αλλά η νηστεία, ως άσκηση αυτοκυριαρχίας και αγάπης, ανοίγει την καρδιά για να το δεχτεί. Όπως γράφει ο Απόστολος Παύλος: «Τρέξτε για να νικήσετε. Εγώ τρέχω με σκοπό, αγωνιζόμαστε με πειθαρχία» (Α’ Κορ. 9:24-27), δείχνοντας ότι ο πνευματικός αγώνας (συμπεριλαμβανομένης της νηστείας) είναι απαραίτητος για να διατηρήσουμε τη χάρη. 

Το απόστιχο του Τριωδίου καλεί τους πιστούς να ζήσουν τη νηστεία όχι ως εξωτερική επιταγή, αλλά ως μυστήριο θεραπείας και θέωσης. Το κλάμα «Κύριε ελέησον» δεν είναι έκφραση απελπισίας, αλλά ομολογία της θεϊκής φιλανθρωπίας που, μέσω της νηστείας, μεταμορφώνει την αδυναμία μας σε δύναμη (Β’ Κορ. 12:9: «Η χάρη μου αρκεί, γιατί η δύναμή μου τελειοποιείται στην αδυναμία»). Σε αυτή την περίοδο, η Εκκλησία, μιμούμενη τους αγγέλους, μας προτρέπει να βγούμε από τα σκοτάδια του κόσμου και να αναδείξουμε το φως της μετάνοιας, ετοιμαζόμενοι να φωνάξουμε με χαρά: «Χριστός Ανέστη!» — η τελική εκδήλωση της σωτηρίας που η νηστεία προμηνύει.