Εγκύκλιος της Εκκλησίας της Ελλάδος για τις «εσπερινές Θείες Λειτουργίες».

Posted on 17 Οκτωβρίου, 2025

Ἐν Ἀθήναις τῇ 31ῃ Μαρτίου 2004, ὑπ’ ἀριθμ. 2786
ΕΓΚΥΚΛΙΟΝ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Πρός
Τούς Σεβασμιωτάτους Μητροπολίτας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος.

Θέμα : «Ὁ καιρός τῆς Θείας Λειτουργίας καί ἡ δυνατότης τελέσεώς της τό Ἑσπέρας».

    Σεβασμιώτατοι ἐν Χριστῷ ἀδελφοί,

    Ὁ ἅγιος Συμεών Θεσσαλονίκης θεωρεῖ τήν Θείαν Λειτουργίαν ὡς «τέλος πάσης τελετῆς καί θείου μυστηρίου σφραγίδα». Αὕτη καίτοι ἐπισφραγίζει τήν νυχθήμερον λειτουργικήν προσευχήν, ἐν τούτοις διατηρεῖ αὐτοτέλειαν ἀπό τάς ἄλλας Ἱεράς Ἀκολουθίας καί ἐλευθερίαν τρόπον τινά ἀπό τούς χρονικούς περιορισμούς τοῦ ἡμερονυκτίου λειτουργικοῦ συστήματος.

    Τά ἀνωτέρω χαρακτηριστικά της συνέβαλον εἰς τήν διαμόρφωσιν διαφόρων λειτουργικῶν σχημάτων καί εἰς τήν ἀρχικήν σύνδεσίν της μέ τό δεῖπνον, κατά μίμησιν τοῦ Μυστικοῦ Δείπνου, ἀλλά καί ἐπειδή τό ἑσπέρας σηματοδοτεῖ τήν ἔναρξιν νέας λειτουργικῆς ἡμέρας, κατά τούς Ἑβραίους. Αὐτό ἐπηρέασε καί τήν χριστιανικήν λειτουργικήν πρᾶξιν.

    Ἡ σύναξις τῶν πιστῶν, εἰς τά πλαίσια τοῦ δείπνου καί μάλιστα «ἐν τῇ Κυριακῇ ἡμέρᾳ», ἐτόνισε τήν ἔννοιαν τῆς εὐχαριστίας, ὄχι ὡς μιᾶς λατρευτικῆς (μυστηριακῆς) τελετῆς, ἀλλά τῆς κυρίας ἐκδηλώσεως τῆς προσμονῆς καί προγεύσεως τοῦ καινοῦ κόσμου τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ.

    Τό Μυστήριον ἐτελεῖτο ἀρχικῶς μετά τό δεῖπνον, ἀλλ’ ἐνωρίς διά λόγους εὐλαβείας ἐπεκράτησε νά τελῆται πρό τοῦ δείπνου. Εἰς τοῦτο συνέβαλον αἱ κοινωνικαί συνθῆκαι, ἀλλά καί λόγοι σεβασμοῦ πρός αὐτό τοῦτο τό Μυστήριον. Διετηρήθη δέ αὐτό τό ἑσπερινόν σχῆμα εἰς τά πλαίσια τῆς παννυχίδος κατά τάς μεταβαπτισματικάς λειτουργίας (Μ. Σάββατον, παραμονή Θεοφανείων καί Χριστουγέννων ἤ καί τήν Μ. Πέμπτην), ὅπως καί εἰς τήν Θείαν Λειτουργίαν τῶν Προηγιασμένων. Εἰς ὅλας τάς ἀνωτέρω περιπτώσεις ὁ πλέον ρυθμιστικός παράγων τοῦ τοιούτου καθορισμοῦ ἦτο ἡ νηστεία, τό ὅριον τῆς ὁποίας διαφυλάττει ἡ ἐνάτη ὥρα, ἀλλά καί ἡ ἀνάγκη κοινωνίας τῶν Ἀχράντων Μυστηρίων ὑπό τῶν ὁμαδικῶς βαπτιζομένων κατά τάς ἀνωτέρω ἡμέρας κατηχουμένων.

    Ἐνωρίς ὅμως ἡ Θεία Εὐχαριστία ἀπεσπάσθη ἀπό τό δεῖπνον καί ἐπεκράτησε νά τελῆται «ὡρισμένοις καιροῖς καί ὥραις», ὅπως ἀναφέρει ὁ Κλήμης Ρώμης εἰς τήν Α´ πρός Κορινθίους ἐπιστολήν του. Πάντως μετά τόν 4ον μ.χ. αἰῶνα αὕτη τελεῖται μετά τήν τρίτην ὥραν τῆς ἡμέρας ἤ ἀκριβέστερον μεταξύ τρίτης καί ἕκτης ὥρας (δηλαδή περίπου 9 ἕως 12 π.μ.), «ἐπειδή τρίτη ὥρα τῆς ἡμέρας ἦν, ὅτε ἐπεδήμησεν τό Πανάγιον Πνεῦμα ἐπί τούς Ἁγίους Ἀποστόλους». Ὅμως ἡ Θεία Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ἐξακολουθεῖ νά συνδέεται ἀρρήκτως μετά τοῦ Ἑσπερινοῦ, ἐνῷ ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Πάσχα καί τῶν Χριστουγέννων ἐτελεῖτο μετά τό μεσονύκτιον καί «πρό τῆς ἡμέρας, διά μυστηριώδη αἰτίαν· ὅτι γνώμη τῶν Θείων Πατέρων (εὐλαβής παράδοσις, τήν ὁποίαν διασῴζει ὁ Θεόφιλος Καμπανίας) εἶναι μετά τό μεσονύκτιον νά ἔγινεν ἥ τε γέννησις καί ἡ Ἀνάστασις τοῦ Σωτῆρος Ἰησοῦ Χριστοῦ».

    Ἡ ποικιλία αὕτη ὡς πρός τόν χρόνον τελέσεως τῆς Θείας Λειτουργίας ἡρμηνεύθη ἀπό τόν Ματθαῖον Βλάσταρην ὡς μία φιλάνθρωπος πρᾶξις τῶν Πατέρων καί ὡς εἷς θαυμάσιος τρόπος χειραγωγίας τῶν πιστῶν «πρός τήν ἑνιαίαν καί ὑπέρσοφον ἐντεῦθεν γνῶσιν».

    Ἀρκεταί, ὅμως, εἶναι αἱ περιπτώσεις μή τηρήσεως τῶν χρονικῶν πλαισίων, τά ὁποῖα καθώρισεν ἡ παράδοσις διά ποιμαντικούς ἤ ἄλλους λόγους. Εἰς μαρτυρολόγια π.χ. ὑπάρχουν πληροφορίαι ὅτι ὡρισμένοι μάρτυρες πρό τοῦ θανάτου των ἐτέλουν οἱ ἴδιοι τήν Θείαν Λειτουργίαν καί προφανῶς ὄχι εἰς κάποιαν συγκεκριμένην ὥραν, ὅπως π.χ. τοῦτο ἀναφέρεται διά τόν Ἱερομάρτυρα Λουκιανόν Σαμοσατέα. Κατά τήν περίοδον τῆς Τουρκοκρατίας πάλιν, λόγοι ποιμαντικῆς φροντίδος ἐπέβαλλον τήν μετάθεσιν τῆς Προηγιασμένης Λειτουργίας ἀπό τό ἑσπέρας εἰς τήν πρωΐαν καί ἄν καί τό ἔθιμον αὐτό τό ἐμέμφοντο οἱ Κολλυβάδες, τοῦτο διετηρήθη μέχρι σήμερον εἰς τό κοσμικόν τυπικόν.

    Τήν ἰδίαν περίοδον πάλιν ὑπῆρξεν ἀποδοχή ἤ ἔστω ἀνοχή διά τήν μεταβολήν τοῦ χρόνου τελέσεως (ἀπό ἑσπερινῆς εἰς πρωϊνήν) τῆς Θείας Λειτουργίας τοῦ Μ. Σαββάτου, τῆς Μ. Πέμπτης, τῆς Παραμονῆς τῶν Θεοφανείων καί τῶν Χριστουγέννων, ὅπως ἐξακολουθεῖ τοῦτο νά τελῆται καί σήμερον διά ποιμαντικούς λόγους, ἀφοῦ κατά τόν Θεόφιλον Καμπανίας (18ος αἰών) «τοῦτο δέν βλάπτει, διότι ἡ χάρις τοῦ Παναγίου Πνεύματος δέν περιορίζεται καί δέν περικλείεται εἰς καιρούς».

    Φαίνεται, λοιπόν, ὅτι ἀπό τόν 18ον αἰῶνα ὑπῆρχε μία ἀνοχή ὡς πρός τόν καιρόν τελέσεως τῆς Θείας Λειτουργίας. Ὁ προβληματισμός ὅμως διά τό ἄν εἶναι δυνατόν ἤ ὄχι νά γίνῃ τό μυστήριον τοῦτο ἐκτός τῆς τρίτης ὥρας εἶναι παλαιότερος· Σύνοδος, βεβαίως, Οἰκουμενική δέν ἠσχολήθη μέ τό θέμα τοῦτο καί μεγάλοι Πατέρες δέν ἐφύλαττον τόν ὅρον τῆς τρίτης ὥρας, μέ ἀποτέλεσμα αὐτή ἡ τακτική νά δημιουργήσῃ, ἴσως, τήν ἐντύπωσιν ὅτι ἡ Ἐκκλησία δέν ὑποχρεοῦται νά τηρῇ τό ἔθος αὐτό.

    Εἰς κείμενον ὅμως τῆς ἰδίας ἐποχῆς, τό ὁποῖον φέρεται ὡς ἔργον τοῦ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Καλλινίκου τοῦ Γ´ δίδεται μία σοφή ἀπάντησις εἰς τόν ἀνωτέρω προβληματισμόν, ἡ ὁποία καί τήν παράδοσιν σέβεται, καί «τήν χρείαν τοῦ λαοῦ» δέν ἀγνοεῖ· «Ὁ καιρός τῆς ἱερᾶς λειτουργίας – λέγει τό κείμενον – εἶναι κατά τήν παλαιάν συνήθειαν ἡ τρίτη ὥρα τῆς ἡμέρας, ὅμως δύναται καί ταχύτερον καί ὑστερώτερον καί νά ἀρχίσῃ καί νά τελειώσῃ, ἐάν εἶναι ἀνάγκη · πρίν δέ τοῦ μεσονυκτίου καί μετά μεσημβρίαν οὐχί · ἐκτός τῶν διωρισμένων ἡμερῶν ὑπό τῆς Ἐκκλησίας, ὅταν ἡ λειτουργία γίνεται ὁμοῦ μέ τόν ἑσπερινόν».

    Χωρίς καμμίαν ἐπιφύλαξιν τήν ἰδίαν ἀπάντησιν θά ἠμπορούσαμε νά δώσωμεν καί σήμερον, σχετικῶς μέ τήν ἀλλαγήν τῆς τρίτης ὥρας καί τήν δυνατότητα τελέσεως τῆς Θείας Λειτουργίας τό ἑσπέρας. Διότι καί σήμερον πολλάκις συμβαίνει νά τελῆται ἡ Θεία Λειτουργία «καί ταχύτερον καί ὑστερώτερον» τῆς τρίτης ὥρας. Παραδείγματος χάριν, ἡ δευτέρα Θεία Λειτουργία, τήν ὁποίαν διά ποιμαντικούς λόγους πολλαί Ἱεραί Μητροπόλεις ἔχουν καθιερώσει, τελευταίως, ἀνατρέψασαι ὅμως τόν παραδοσιακόν τρόπον τελέσεως τοῦ μυστηρίου.

    Εἰς τό ἴδιον πλαίσιον ἐντάσσονται καί αἱ πρόσφατοι πρωτοβουλίαι, πρός ἐξυπηρέτησιν τῶν ποιμαντικῶν ἀναγκῶν, αἱ ὁποῖαι μεταθέτουν εἰς ὡρισμένας χαρμοσύνους ἡμέρας τήν τέλεσιν τῆς Θείας Λειτουργίας τό ἀπόγευμα ἤ καί τό βράδυ πρό τοῦ μεσονυκτίου. Ὅλαι αὗται εἶναι «ἀντιπαραδοσιακαί καί ἀπαράδεκτοι».

    Ἀδελφοί καί Πατέρες ἐν Κυρίῳ,

    Ἡ Ἀγρυπνία κατά τάς ἑορτάς «πού πέφτουν» καθημερινήν εἶναι ἡ πλέον σοφή καί σύμφωνος πρός τό πνεῦμα τῆς παράδοσεως τῆς Ἐκκλησίας μας πρακτική. Κατ’ αὐτήν, ἀφοῦ προηγηθῇ σύντομος ἀγρυπνία, ἀκολουθεῖ μετά τό μεσονύκτιον ἡ τέλεσις τῆς Θείας Λειτουργίας. Τοιουτοτρόπως τιμᾶται καί ὁ ἀρχαῖος θεσμός τῆς εὐχαριστιακῆς λεγομένης νηστείας, ἀλλά καί οἱ πιστοί ἔχουν τήν δυνατότητα νά βιώσουν τήν Θείαν Λειτουργίαν ὡς τήν πραγματικῶς καινήν ἡμέραν τῆς σωτηρίας καί τόν καιρόν τῆς Ἀναστάσεως καί τῶν ἐσχάτων.

    Κατά προτεραιότητα, ὅμως, ὅλων αὐτῶν πρέπει νά χωρίσωμεν εἰς τήν ἐπαναφοράν τῆς Προηγιασμένης εἰς τήν κανονικήν της ὥραν, ἀπαραιτήτως καί ἰδίως καθ’ ἑκάστην Τετάρτην τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, παρόλας τάς δυσκολίας, αἱ ὁποῖαι ἀναφύονται σήμερον. Αὐτή εἶναι ἡ λύσις, πρός τήν ὁποίαν πρέπει νά φθάσωμεν τό ταχύτερον.

    Ταῦτα πάντα πρός προβληματισμόν καί ἀποφυγήν ἀβασανίστου υἱοθετήσεως ἀλλοτρίων ἤ μή παραδοσιακῶν λειτουργικῶν σχήματων.

† Ὁ Ἀθηνῶν Χ Ρ Ι Σ Τ Ο Δ Ο Υ Λ Ο Σ, Πρόεδρος.
† Ὁ Διδυμοτείχου καί Ὀρεστιάδος Νικηφόρος.
† Ὁ Μυτιλήνης, Ἐρεσσοῦ καί Πλωμαρίου Ἰάκωβος.
† Ὁ Λήμνου καί Ἁγίου Εὐστρατίου Ἱερόθεος.
† Ὁ Γουμενίσσης, Ἀξιουπόλεως καί Πολυκάστρου Δημήτριος.
† Ὁ Βεροίας καί Ναούσης Παντελεήμων.
† Ὁ Δρυϊνουπόλεως, Πωγωνιανῆς καί Κονίτσης Ἀνδρέας.
† Ὁ Γυθείου καί Οἰτύλου Χρυσόστομος.
† Ὁ Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ Ἰγνάτιος.
† Ὁ Κυθήρων Κύριλλος.
† Ὁ Θεσσαλιώτιδος καί Φαναριοφερσάλων Θεόκλητος.
† Ὁ Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ Δανιήλ.
† Ὁ Ὕδρας, Σπετσῶν καί Αἰγίνης Ἐφραίμ.

Ὁ Ἀρχιγραμματεύς
† Ἀρχιμ. Χρυσόστομος Σκλήφας.

Ἀκριβές Ἀντίγραφον
Ὁ Ἀρχιγραμματεύς

    † Ἀρχιμ. Χρυσόστομος Σκλήφας.